Je moet heel wat aan je ogen mankeren, wil je het nieuwste eerbetoon aan oogheelkundige Franciscus Cornelis Donders over het hoofd zien. Vanaf de zijmuur van zijn voormalige werkplek, aan de Wijde Begijnestraat in hartje Utrecht, kijkt de wetenschapper voorbijgangers met een kritisch onderzoekende blik aan. Het is het vijfde werk gemaakt door De Strakke Hand in de serie Utrechtse muurformules.

Baanbrekende wetenschap, daar gaat het om bij de serie muurschilderingen die de naam Muurformules heeft meegekregen. Het project is opgezet door de natuurkundigen Ingmar Swart en Sander Kempkes en de schilderingen zijn van De Strakke Hand.

De nieuwste muurschildering gaat over Franciscus Cornelis Donders (1818-1889). Veel Utrechters zullen zijn naam weleens gehoord hebben. Hij was pionier in de oogheelkunde en verwierf een grote reputatie. Er staat een groot standbeeld van hem op het Janskerkhof en er is een straat in de stad naam hem vernoemd. In die straat zat voorheen ook het Ooglijdersgasthuis. Dat ziekenhuis is een voortzetting van het gasthuis dat eerder door Donders werd opgezet in de binnenstad.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Specialisme

Voordat Donders zich ging focussen op het oog was de medische wetenschap nog een vrij algemeen werkveld, zonder al te veel specialismen. Artsen en wetenschappers bestudeerden en behandelden zo ongeveer alles, ook oogaandoeningen. In de negentiende eeuw groeiden oogaandoeningen echter uit tot een heuse volksziekte, en nam de behoefte aan meer specialistische kennis hierover toe.

Donders bestudeerde allerlei aspecten van het oog, bijvoorbeeld oogbewegingen en aandoeningen. Hij was een van de eerste Nederlandse medici die een oogspiegel – instrument om het oog te inspecteren – gebruikte om het inwendige van een oog te kunnen bestuderen. Zijn naam als oogarts trok gaandeweg steeds meer oogpatiënten naar zijn praktijk in Utrecht. 

Tekst gaat verder onder afbeelding

Gasthuis

In 1858 opende hij in Utrecht een ziekenhuis speciaal voor oogheelkunde: Het Nederlands Gasthuis voor behoeftige en minvermogende ooglijders. Op de zijkant van het monumentale pand, aan de Wijde Begijnestraat, waar dit gasthuis was gevestigd prijkt nu de muurschildering ter ere van Donders. In dit gebouw zit tegenwoordig het Eye Hotel.

“Het is geweldig dat we deze muurschildering konden plaatsen op de plek waar Donders zijn praktijk had”, zegt Sander Kempkes, een van drijvende krachten achter de schildering. “Het is een unieke plek met een unieke geschiedenis.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Treffend aan de schildering zijn de onderdelen die terugkomen bij oogtesten, waar Donders veel aan heeft bijgedragen. De letters OOG zijn bijvoorbeeld geschreven met openingen, zoals bij een oogtest. De lijnen eromheen verwijzen naar een test voor astigmatisme, een oogaandoening die leidt tot optische vervormingen. De formule op de muurschildering beschrijft hoe het oog zich aanpast aan lichtomstandigheden.

Donders verdient de Utrechtse muurschildering als geen ander, vindt Kempkes, ook al ligt de nadruk bij de serie schilderingen vooral op de natuurkunde. “Donders was een zeer bekend wetenschapper in Utrecht”, zegt Kempkes. Donders deed experimenten aan het oog en het brein die tegenwoordig prima onder de biofysica of psychologie zouden vallen. Er is zelfs een psychologische vakgebied ontstaan door zijn onderzoek. Wat ik zelf heel boeiend vind is dat de termen als bijziend en verziend door Donders zijn gecategoriseerd, ingedeeld en verklaard. Ik heb jarenlang natuurkundelessen gegeven waarin dit terugkwam, maar had geen idee dat dit in Utrecht is gedaan!”