Het demonstratierecht is een van de belangrijkste rechten die inwoners hebben. Maar het recht om te demonstreren staat onder druk in Nederland, zo waarschuwde Amnesty International recent nog. Dit komt overigens niet helemaal uit de lucht vallen. Een paar jaar geleden concludeerde Reinier van Zutphen, de Nationale ombudsman, al dat de overheid neigt naar risicomijdend gedrag bij demonstraties. Het aantal demonstraties in Utrecht is de afgelopen jaren bijna verdubbeld en lijkt nu te stabiliseren op circa 400 demonstraties per jaar. De gemeente wil werk maken van het recht om te demonstreren en sprak elf uitgangspunten af met Amnesty.

Meer dan honderd mensen werden tijdens een protest van Extinction Rebellion in 2021 gearresteerd in Utrecht. Het was een van de grootste massa-arrestaties in onze stad sinds jaren. Burgemeester Dijksma verdedigde meerdere keren het optreden van de autoriteiten. Toen de eerste arrestanten voor de rechter moesten verschijnen, bleek echter dat ze met de verkeerde reden waren opgepakt. De autoriteiten hadden hun huiswerk niet goed gedaan waardoor er geen vervolging kon plaatsvinden. Er was op de verkeerde manier inbreuk gemaakt op het demonstratierecht.

In 2022 ging de gemeente ook de mist in. Anti-abortusdemonstranten wilden op een specifieke plek nabij een abortuskliniek aan de Biltstraat demonstreren. Burgemeester Dijksma besloot echter dat ze ergens anders moesten staan. De demonstranten stapten naar de rechter en ze kregen gelijk. Het locatievoorschrift van de Utrechtse burgemeester was ondeugdelijk. Twee voorbeelden van de recente jaren waarbij het optreden niet vlekkeloos verliep. Daar moet echter tegenover worden gezet dat er honderden demonstraties per jaar zijn in Utrecht, waar het dus in grote lijnen bijna altijd goed lijkt te gaan.

Het aantal demonstraties in Utrecht is de afgelopen jaren bijna verdubbeld en lijkt nu te stabiliseren op circa 400 per jaar. Het onderwerp staat de afgelopen maanden ook op de politieke en bestuurlijke agenda. Deze maand heeft burgemeester Sharon Dijksma samen met Utrechtse gemeenteraadsleden het manifest demonstratierecht van Amnesty International ondertekend. Daarin staan elf uitgangspunten om het demonstratierecht te waarborgen. Zo gaan de punten over het aanmelden van demonstraties, de dialoog die de gemeente moet houden met organisaties, over eventuele voorschriften en het beschermen van demonstranten.

Wat is een demonstratie?

“Demonstraties zijn de zuurstof voor de democratie”, aldus Amnesty. Het lijkt een makkelijke vraag, wat een demonstratie is. In de praktijk blijkt dit echter vaak een stuk ingewikkelder te liggen. Vervolgens is het ook ingewikkeld hoe het demonstratierecht in de praktijk beschermd wordt. Er zijn in ieder geval drie bepalende kenmerken; 1. een collectief, 2. die een mening uit, en 3. wat plaatsvindt in het openbaar. In principe vallen alle collectieve meningsuitingen die plaatsvinden in het openbaar en vreedzaam gebeuren dus onder het demonstratierecht. Het recht om te demonstreren is opgenomen in de grondwet onder artikel 9 en vindt verdere uitwerking in de Wet Openbare Manifestaties. Daar staat bijvoorbeeld in dat het recht om te demonstreren alleen ingeperkt kan worden ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden.

Tekst loopt door onder afbeelding

Deze redenen worden ook gebruikt in Utrecht om het recht om te demonstreren in te perken of om voorschriften op te leggen, zoals het verplaatsen van een demonstratie. Bijvoorbeeld toen er dagenlang werd gedemonstreerd bij restaurant Waku Waku op het Vredenburg in 2021, toen besloot de gemeente dat de verkeersveiligheid in het geding kwam en werd het Jaarbeursplein als alternatieve locatie aangewezen. In datzelfde jaar werd een demonstratie tegen de coronaregels verboden omdat er vrees was voor ernstige wanordelijkheden. Wat weer geen reden kan zijn om een demonstratie op te breken, is het niet doen van een zogenoemde kennisgeving. Hoewel het ‘aanmelden’ van een demonstratie verplicht is, is het niet aanmelden van een demonstratie dus weer geen reden om een demonstratie te verhinderen. Er is geen toestemming nodig van de gemeente om onder de bescherming van het demonstratierecht te vallen.

Foie gras

Het recht om te demonstreren kan schuren, is ook te zien in Utrecht, en demonstranten gaan ook de grens over. Zo vallen de recente protestacties bij restaurants in de stad tegen het serveren van foie gras onder de bescherming van het demonstratierecht, maar hebben de ondernemers laten weten er last van te hebben. Toen bij een van de demonstraties actievoerders het pand binnengingen om het restaurant te ‘bezetten’ kwamen de autoriteiten in actie omdat er toen sprake was van ‘lokaalvredebreuk’.

Tekst loopt door onder afbeelding

Toen de gearresteerde actievoerders bij de rechter moesten verschijnen, bleek ook die van mening dat ze te ver waren gegaan: “De politierechter is het met de officier van justitie eens dat het recht om te demonstreren een groot goed is dat, begrijpelijk, veel vrijheid kent. Maar hier zijn de actievoerders een grens overgegaan.” Ze werden dus schuldig verklaard, maar opvallend daarbij is dat er geen straf volgde. Dat vond de rechtbank dan weer niet nodig.

Rabobank

Een ander voorbeeld is een actie van Extinction Rebellion waarbij posters werden geplakt op het hoofdkantoor van Rabobank aan de Croeselaan. Verschillende demonstranten die dit deden werden opgepakt en moesten voor de rechter verschijnen. Ook hierin beriepen de actievoerders zich op het recht om te demonstreren. De rechtbank meende echter dat de arrestaties en daarmee de inbreuk op het demonstratierecht proportioneel waren. Toch kregen ook deze demonstranten dan weer geen straf van de rechtbank.

“Hoewel het gedrag van de actievoerders optreden van de politie rechtvaardigt, had dat optreden ook minder fors gekund. Zo blijkt uit het dossier niet dat de politie de demonstranten eerst gesommeerd heeft om te stoppen met hun demonstratie. Ook heeft de politie niet duidelijk gemaakt waarom zij niet de namen van de verdachten hebben opgeschreven om hen later voor een verhoor uit te nodigen. In plaats daarvan zijn alle verdachten geboeid afgevoerd naar het cellencomplex en daar vastgehouden. Sommige actievoerders zijn zelfs iets langer vastgehouden dan is toegestaan.” Deze voorbeelden tonen ook aan dat er verschillende actoren zijn bij het demonstratierecht en het beschermen of inperken hiervan; de burgemeester, de politie die ter plekke is, het Openbaar Ministerie en uiteindelijk de rechtbank.

Tekst loopt door onder afbeelding

Pegida

Een ander voorbeeld van een demonstratie die bij sommige mensen de wenkbrauwen deed fronsen was het verscheuren van een Koran door Edwin Wagensveld. In Utrecht organiseerde hij vaker demonstraties als voorman van de anti-islambeweging Pegida. Hoewel burgemeester Dijksma aangaf dat ze weet dat het vernielen van de Koran veel emoties kan oproepen bij mensen, wilde ze deze actie niet verbieden. Demonstreren is namelijk een grondrecht en het verscheuren van een Koran is niet strafbaar.

De afwegingen die gemaakt moeten worden door de burgemeester, in samenspraak met de politie en het Openbaar Ministerie, zijn dan ook vaak complex. De laatste tijd lijkt de complexiteit ook toe te nemen, aldus Dijksma in maart in een brief aan de gemeenteraad: “We zien, mede onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen, dat de uitoefening van het demonstratierecht in het middelpunt van de belangstelling staat en dat er steeds meer sprake is van tamelijk complexe demonstratievormen. […] Afwegingen ten aanzien van demonstraties kunnen complex zijn. Denk hierbij aan demonstraties met grote maatschappelijke impact, gelijktijdige tegendemonstraties of aan demonstraties die mogelijk tot wanordelijkheden kunnen leiden omdat het veel emoties kan oproepen.”

De complexiteit van het beschermen van het demonstratierecht en andere belangen zagen we ook tijdens de coronaperiode. Toen zijn meermaals, waaronder ook in Utrecht, demonstraties ingeperkt of opgebroken omdat men zich niet aan de coronaregels hield.

Manifest

Dan weer even terug naar het manifest dat Utrecht en Amnesty hebben ondertekend. De directeur van de Nederlandse tak van Amnesty International ziet de ondertekening als een goede stap. Dagmar Oudshoorn: “Het lokale campagneteam van Amnesty heeft de afgelopen maanden gesprekken gevoerd met de gemeente en zo samen naar dit moment toegewerkt. Wij zijn blij dat een grote stad als Utrecht vandaag ons manifest ondertekent. We leven in een tijd waarin de spanningen in de samenleving lijken toe te nemen. Juist nu is het belangrijk om als gemeente demonstraties zo goed mogelijk te faciliteren.”

Burgemeester Dijksma liet bij de ondertekening weten: “Het demonstratierecht, en daarmee samenhangend de vrijheid van meningsuiting, zijn een groot goed in Nederland. Dat voelt soms als een vanzelfsprekendheid, maar dat is het niet. Daarom blijven we ons in Utrecht hard maken om elke demonstratie te faciliteren en blijven we kritisch naar onze eigen werkwijze kijken. Daartoe nodigt het manifest van Amnesty ons ook uit. Meningen mogen botsen en schuren; je hóeft het niet met elkaar eens te zijn. Wel moet iedereen dezelfde ruimte hebben om zijn mening te uiten, zolang dat binnen de grenzen van de wet gebeurt.”