De Utrechtse filmmaker Margriet Jansen wil met haar nieuwe documentaire ‘Leven na de Dictatuur’ een duidelijke boodschap overbrengen: ‘Neem de vrijheid in Nederland niet voor lief!’. Het verhaal over twee Syrische vluchtelingen laat zien hoe moeilijk het kan zijn om na een vlucht naar vrijheid de dictatuur in je hoofd los te laten. 

Het is niet de eerste documentaire van de Utrechtse filmmaker en producent. Vanuit haar kantoor in een monumentaal pand aan het Griftpark vertelt Jansen trots over eerder werk als ‘Nima temba sherpa’. Het verhaal over de Nepalese berggidsen uit 2004 was haar eerste film die in de bioscoop werd vertoond. De televisierechten werden internationaal verkocht. Ook ‘De wereld maakt muziek’ uit 2016, dat op het Nederlands Film Festival draaide, is van haar hand.

Ruim 45 jaar geleden verruilt Margriet haar geboorteplaats Scheveningen voor Utrecht, omdat ze in Baarn gaat studeren. “Dus Utrecht is wel heel erg mijn stad”, benadrukt ze. “Ik kwam er later achter dat het Hotel Kasteel van Antwerpen aan de Oudegracht zelfs van mijn oom en oudooms is geweest.” De gouden letters van het hotel, die populair waren onder beroemdheden, zijn nog steeds aan de Oudegracht 129 te zien.

Tijdens haar opleiding De Jelburg in Baarn komt ze voor het eerst met film in aanraking. In haar vervolgstudie communicatiewetenschappen doet ze een vrij doctoraal filmkunde. Ze specialiseert zich in visuele antropologie: film met aandacht voor culturele diversiteit. Ook in haar nieuwste documentaire, ‘Leven na de Dictatuur’, is dit een centraal thema. De tweedelige serie ging 20 november in première in het Louis Hartlooper Complex.

Leven na de Dictatuur

‘Leven na de Dictatuur’ volgt de vrienden Thaeer Muhreez en Jamil Makhoul, die vanuit Syrië naar Nederland vluchten. Eerst ziet de kijker hun angstige reis; daarna volgt hun worsteling met hun Syrische identiteit in een land dat totaal anders is. Thaeer vraagt zich af: kun je ontsnappen aan de dictatuur die je meeneemt in je hoofd? De film toont zijn persoonlijke zoektocht én die van zijn vriend Jamil, die ook moeite heeft zijn plek in Nederland te vinden.

De tekst loopt verder onder de foto.

Veel beeldmateriaal is door Thaeer zelf gemaakt, nog vóór er sprake was van een documentaire. “Hij was in Syrië filmmaker”, vertelt Margriet, “dus het was voor hem vanzelfsprekend om alles te filmen.” Via filmmaker Robert van Tellingen, in de film geïntroduceerd als hun eerste Nederlandse vriend, vinden Thaeer en Jamil een ingang bij de NTR. “Doordat er al veel beeld was maar nog geen duidelijk idee, was mijn rol als producent groter dan ooit.”

De dictatuur leren loslaten 

Margriet leert Thaeer (spreek uit: Tha-er) kennen via een collega bij de Utrechtse stichting Common Frames, waar ze filmles geeft aan nieuwkomers. Hun gesprekken over culturele verschillen leiden tot een eerste idee: een documentaire om nieuwkomers uit te leggen hoe democratie werkt.

“Je kunt een dictatuur niet zomaar loslaten als je dat niet geleerd hebt”, zegt Margriet. “Daar was ik best naïef in. Ik dacht dat vluchtelingen blij waren om aan onderdrukking te ontsnappen en hier hun vrijheid wilden benutten. Maar het kan heel angstig zijn om die dictatuur los te laten. Dat proces is waar de film uiteindelijk over gaat.”

Bij Thaeer gaat dat loslaten sneller dan bij Jamil. “Jamil was ook niet gewend om eigen keuzes te maken. In een dictatuur kijkt er altijd iemand mee. Dat vertaalt zich zelfs naar familierelaties of vriendschappen. Dan wordt de een de ‘dictator’ en de ander de ‘gedienstige’. Jamil kon die rol moeilijk loslaten en zag Robert ineens als het licht dat hij kon volgen.” Inmiddels is Jamil verder, maar de documentaire laat zijn eerdere worstelingen zien. “Dat vindt hij nu best lastig om terug te zien”, zegt Margriet.

Eerste opvang in Utrecht

De documentaire begint op Utrecht Centraal. De Jaarbeurs was in september 2015 de eerste noodopvanglocatie voor Syrische vluchtelingen. Op 1 januari 2025 wonen in Utrecht 2.767 statushouders; de grootste groep (40 procent) komt uit Syrië. Veel Utrechters zetten zich vanaf het begin voor hen in.

Ook Margriet ontvangt in 2015 twee Syrische jongens aan haar eettafel. “We communiceerden via Google Translate. Opeens stond er dat Bashar al-Assad de beste leider was. Ik schrok; in mijn ogen vermoordde hij zijn bevolking.” Later brengt Thaeer deze herinnering bij haar terug. In de documentaire vertelt ook hij dat hij in 2014 nog overtuigd voor Assad koos; uit angst voor de islamitische groeperingen.

De tekst loopt verder onder de foto.

Zorgen over de democratie

Margriet hoopt dat de film bewustzijn creëert over de waarde van vrijheid. “Thaeer zegt het heel mooi: ‘Je kunt in vrijheid je dictator kiezen, maar vervolgens ben je slaaf van diezelfde dictator’. Dat is een enorme eyeopener.”

“Dat het ook een keerzijde heeft, laten Trump en Orban nu zien”, vervolgt ze. “Hij is in een democratie gekozen, maar ondermijnt nu de hele rechtsstaat. Hij indoctrineert mensen en zorgt daarmee bijvoorbeeld dat de persvrijheid wordt beperkt.” Ook over Nederland maakt ze zich zorgen. “Ik ben de vrijheid meer gaan waarderen dan ooit. Ik denk dat als je Wilders zijn gang laat gaan, je een soortgelijke situatie kunt krijgen.”

Beeld over vluchtelingen

Volgens Margriet kan de documentaire ook bijdragen aan beter begrip. “De overheid moet zich realiseren wat nieuwkomers meebrengen. Sommige vluchtelingen denken bij aankomst dat hier een geheime dienst is. Het zou goed zijn om vanaf dag één uit te leggen hoe het hier werkt en wat vrijheid voor ons betekent.”

Ze spreekt uit ervaring. “Ik was in 2010 in Syrië. Volgens Assad waren toeristen welkom; een jaar later brak de oorlog uit. Op straat werden wij door veel mensen aangesproken met ‘Welkom in Syrië’. Dat voelde eerst heel welkom maar toen toch ook enorm opgelegd.”

Situatie onder het Bollendak

Ook de overlast onder het Bollendak bij Utrecht Centraal, onder andere veroorzaakt door een groep jonge Syrische vluchtelingen, vraagt volgens Margriet om een andere aanpak. “Die jongens kennen bijna niets anders dan oorlog. Wat zij hebben meegemaakt, die angst en stress, maakt hen onverschillig.”

“Vervolgens komen ze na een ellendige vlucht in Europa aan en belanden in een klimaat dat hen in totale onzekerheid laat”, vervolgt ze. Dat verwijt ik echt de nationale overheid; ook de gemeente zit ermee. Het is heel terecht dat burgemeester Sharon Dijksma aan de bel trekt, want Utrecht doet wat het kan.”

De tekst loopt door onder de foto.

Een mogelijke oplossing ziet Margriet in het aanleren van vaardigheden. “Mensen moeten om die jongeren heen gaan staan en met ze aan de slag. In Ter Apel was jaren geleden ook zo’n groep die stennis schopte. Trainers van de Utrechtse stichting New Dutch Connections gingen met hen aan de slag over hun toekomst en talenten. Zo’n groep kan zich echt ontwikkelen en daar hebben ze profijt van hier of terug in eigen land. Nu laten we ze zwemmen en dat is, zeker op deze jonge leeftijd, nooit goed.”

Stemmen

Met Thaeer gaat het inmiddels heel goed en ook met Jamil steeds beter. Omdat Thaeer in de documentaire vertelt dat hij religie heeft afgezworen, krijgt hij wel wisselende reacties: “Zowel van mensen die zich in hem herkennen als van mensen die hem veroordelen.”

Margriet en Thaeer willen met de film het gesprek openen. Voor hun plan om na de vertoning in filmzalen de discussie te openen, is te weinig subsidie, maar Margriet hoopt dat dit op andere manieren toch lukt. “Het liefst voor de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2026. Want’’, zegt ze, “het is aan ons om te beseffen wat de gevolgen zijn van een stem. Hitler is ook via de democratie aan de macht gekomen.”

De tweedelige documentaire ‘Leven na de Dictatuur’ is op zondag 14 en 21 december om 16.25 uur te zien bij de NTR op NPO 2.