Kunst aan gebouwen: De Lubro-bakker op de hoek | De Utrechtse Internet Courant Kunst aan gebouwen: De Lubro-bakker op de hoek | De Utrechtse Internet Courant

Kunst aan gebouwen: De Lubro-bakker op de hoek

Kunst aan gebouwen: De Lubro-bakker op de hoek
Kunst aan gebouwen wordt meestal tegelijk met of na het gebouw ontworpen. Bij de Lubro-fabriek aan de Hogenoord was dat niet het geval. Jo Uiterwaal ontwierp het bakkersbeeld in 1944, maar het werd pas in 1950 uitgevoerd. Het Lubro-bakkertje, zoals het in de volksmond heet, is momenteel verdwenen. Dat is gelukkig een goed teken.

Kunst aan gebouwen wordt meestal tegelijk met of na het gebouw ontworpen. Bij de Lubro-fabriek aan de Hogenoord was dat niet het geval. Jo Uiterwaal ontwierp het bakkersbeeld in 1944, maar het werd pas in 1950 uitgevoerd. Het Lubro-bakkertje, zoals het in de volksmond heet, is momenteel verdwenen. Dat is gelukkig een goed teken.

De Utrechtse Luxe Brood- en Banketbakkerij (Lubro) werd in 1919 opgericht door Gerrit Schmidt en twee andere bakkers. Ze openden winkels door de hele stad en Lubro-bezorgers kwamen met broodkarren aan huis. Door de industriële aanpak kon Lubro met minder personeel meer brood bakken dan traditionele bakkerijen. In 1938 volgde een grote uitbreiding van de bakkerij aan de Abel Tasmanstraat en al snel werden zelfs plannen gemaakt voor een geheel nieuwe broodfabriek.

Zilveren jubileum

In 1944 bestond Lubro 25 jaar. Ondanks de oorlog werd dit gevierd met een jubileumboek, een tekenwedstrijd voor kinderen en een geschenk van het personeel aan de directie: een kunstwerk voor aan de nieuw te bouwen fabriek. De winnende kindertekeningen — er waren maar liefst 4.642 inzendingen — werden tentoongesteld bij Kunstliefde aan de Nobelstraat. Daar stonden bovendien vier ontwerpmodellen voor het gevelbeeld. Ze waren van de hand van de ‘jonge Utrechtsche beeldhouwers’ Pieter d’Hont, Willem van Kuilenburg en Jo Uiterwaal. Een krantenbericht vermeldt vier ontwerpen en drie kunstenaars, dus wellicht ontwierp één van hen er twee.

Het ontwerp van Jo Uiterwaal (1897-1972) werd geselecteerd, al liet de uitvoering nog zes jaar op zich wachten. Hij had ‘een typisch-geestige creatie ontworpen van den blazenden bakker, waarvan het oude versje gewaagt’. Het kinderliedje waar de krant naar verwees luidde: De bakker op de hoek, / Die heeft vannacht geblazen, / De vellen van zijn broek, / Die hangen voor de glazen, / Als een boekweiten koek. Het ging over de bakkershoorn waarop bakkers in vroeger eeuwen vroeg in de ochtend bliezen om aan te kondigen dat er vers brood was. Het nostalgische beeld was weliswaar toepasselijk voor een bakkerij, maar stond ver af van de grootschalige werkwijze van Lubro.

Een bakker die op zijn hoorn blies was een geliefd motief voor schilders uit de Gouden Eeuw, zoals Jan Steen en Adriaen van Ostade. Misschien liet Uiterwaal zich hierdoor inspireren, maar zover terug hoefde hij niet: voorop het personeelsblad Lubro Post stond ook een bakker met hoorn. In Lubro-advertenties en op beschuitblikken kwam kort na de oorlog het bakkertje ook voor, maar die lijkt op het beeld van Uiterwaal en is dus wellicht daarop gebaseerd in plaats van andersom.

Hoorn des overvloeds

Aan de voeten van de bakker ligt een grote broodmand in de vorm van een hoorn des overvloeds, rijkelijk gevuld met allerlei soorten brood. Deze doet denken aan de praalwagen waarmee Lubro in 1938 deelnam aan de feestelijke optocht voor het 40-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina met als thema… de Hoorn des Overvloeds. Zo kan het ontwerp voor het beeld uit het oorlogsjaar 1944 als een minuscule verzetsdaad opgevat worden, of als een verwijzing naar betere tijden.

Het verhaal wil — al is er geen goede bron van te vinden — dat Uiterwaal als winnende kunstenaar een aantal weken gratis brood van Lubro kreeg. Geen royale beloning, maar misschien wel in oorlogstijd. Uiterwaal was tijdens de bezetting aangesloten bij de Kultuurkamer, verplicht voor kunstenaars om te mogen blijven werken. Er waren ook Utrechtse kunstenaars die dit weigerden; eind 1945 exposeerde Kunstliefde als eerbetoon hun werk. Jo Uiterwaal werd na de oorlog officieel berispt, maar dit had verder geen consequenties. Hij maakte in 1949 zelfs het Monument voor Zuilense Gevallenen.

Het Lubro-beeld heeft een traditionele stijl, maar Uiterwaal had ook een experimentele kant. Hij hield zijn kubistische en futuristische beelden echter voor zichzelf omdat hij bang was commerciële of religieuze opdrachtgevers af te schrikken. Via zijn leermeester Willem van Leusden had Uiterwaal ook contact met Gerrit Rietveld, met wie hij samen met zijn broers Steph en Cees Stijl-meubelen maakte. Later zou Jo Uiterwaal veel beelden ontwerpen voor de stationsgebouwen van Sybold van Ravesteyn.

Herbestemming

In 1948 begon de bouw van de nieuwe Lubro-fabriek. Architect H.F. Mertens (1885-1960) ontwierp een moderne fabriekshal met daarvoor een kantoor in traditionele baksteen. Op de rechterhoek werd een speciale zuil gemetseld voor het bakkersbeeld. Het personeel had in 1944 het ontwerp aangeboden, de uitvoering werd door de directie zelf bekostigd. Op 11 oktober 1950 mocht Lubro-oprichter Schmidt het beeld onthullen.

In 2004 sloot de broodfabriek, die inmiddels Quality Bakers heette. Een periode van leegstand volgde tot in 2014 de ontwikkeling van woningbouwlocatie Zijdebalen begon. Het betonnen geraamte van de Lubro-fabriek is behouden, net als het kantoorgedeelte aan de voorzijde. Dit najaar begint de verbouwing tot restaurant, bedrijfsruimtes, flexkantoren en woningen. Het bakkersbeeld is momenteel opgeslagen ter bescherming tijdens de werkzaamheden. Het wordt gerestaureerd door Wegerif Restauratie in Baarn en teruggeplaatst op z’n oorspronkelijke plek. De herbestemde broodfabriek moet eind 2019 gereed zijn.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

5 Reacties

Reageren
  1. Atilla Vigh

    Weer een fantastisch verhaal van Arjan. De kan ik mij herinneren dat we nog een andere bakkersfamilie in Utrecht hadden: de Raad. Waar is die gebleven? Zat die ook niet in diezelfde buurt?

  2. Bayerwald

    Ik herinner me de Lubro bakker die bij ons met z’n bakfiets in de straat kwam. Grappig, want onze buurt kende vele bakkers. Hun brood smaakte in ieder geval beter. Dank, Arjan, voor dit zoveelste pareltje.

  3. Frits Goris

    En Do Schat

  4. Katja

    En Bakkerij Top aan de Wittevrouwenstraat.
    En nu ik toch bezig ben…waar zijn de banketbakkerijen gebleven ? Ken er een die zat op de Voorstraat 100, banketbakkerrij Van Noord, tot ca. 1965.

  5. Marcel Lugtenborg

    Heeft iemand foto’s / informatie van de banketbakkerij / kroketten automatiek bij het Julianapark / Amsterdamse straatweg/Cornelis Mertensstraat? Eind jaren 30 en oorlogstijd. Fam. Lugtenborg. Wessel Engelhardus Lugtenborg heeft ook met een broodkar gelopen van de LUBRO.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).