Drift 17: eeuwenoud woonhuis werd Utrechtsche Hypotheekbank | De Utrechtse Internet Courant Drift 17: eeuwenoud woonhuis werd Utrechtsche Hypotheekbank | De Utrechtse Internet Courant

Drift 17: eeuwenoud woonhuis werd Utrechtsche Hypotheekbank

Drift 17: eeuwenoud woonhuis werd Utrechtsche Hypotheekbank
Drift 17 in 2017 (Arjan den Boer)
Langs de Drift staan enkele van Utrechts fraaiste patriciërshuizen. Hun historie gaat tot wel vijf eeuwen terug, maar ze kregen pas veel later hun huidige aanzien. Dat geldt ook voor Drift 17, rond 1600 de woning van ‘landverrader’ Gilles van Ledenberch. Het pand werd in 1900 ingrijpend verbouwd voor de Utrechtsche Hypotheekbank. Architect Houtzagers voegde een spectaculair trappenhuis toe op de binnenplaats, misschien wel het mooiste van de stad. Ook de jonge Gerrit Rietveld droeg bij aan het interieur, al zou je dat niet direct zeggen.

Langs de Drift staan enkele van Utrechts fraaiste patriciërshuizen. Hun historie gaat tot wel vijf eeuwen terug, maar ze kregen pas veel later hun huidige aanzien. Dat geldt ook voor Drift 17, rond 1600 de woning van ‘landverrader’ Gilles van Ledenberch. Het pand werd in 1900 ingrijpend verbouwd voor de Utrechtsche Hypotheekbank. Architect Houtzagers voegde een spectaculair trappenhuis toe op de binnenplaats, misschien wel het mooiste van de stad. Ook de jonge Gerrit Rietveld droeg bij aan het interieur, al zou je dat niet direct zeggen.

De linkerzijde van Drift 17 werd rond 1590 gebouwd als woonhuis voor Gilles van Ledenberch, raadpensionaris (secretaris) van de Staten van Utrecht. Hoe het huis er toen precies uitzag is onbekend, maar in een pamflet uit 1618 werd het zo weelderig en praalziek genoemd dat er schande van werd gesproken! Van Ledenberch werd in dat jaar als medestander van Johan van Oldenbarnevelt, na de afdanking van de waardgelders op de Neude door prins Maurits, gearresteerd. Gilles werd aanvankelijk thuis gevangen gehouden door acht soldaten, maar eenmaal overgebracht naar de Gevangenpoort in Den Haag pleegde hij zelfmoord. Na zijn postume veroordeling en ophanging (!) werd hij heimelijk begraven in de kapel bij Slot Zuylen; zijn dochter Swana was namelijk getrouwd met de kasteelheer.

Zandstenen accoladebogen en gootconsoles uit ca. 1590 (Arjan den Boer)

Diverse bewoners

De nakomelingen van Gilles van Ledenberch breidden het huis begin 17e eeuw uit met twee vleugels rond een binnenplaats: een diepe aan de Drift (de rechterzijde van het huidige pand) en een dwarse vleugel aan de achterkant. Het gedeelte rechts kreeg een trapgevel. Halverwege de Gouden Eeuw kocht oud-burgemeester Bartholomeus de Gruyter het huis en liet het opnieuw verbouwen. Achterin de diepe tuin, aan de latere Keizerstraat, verrees een groot koetshuis met poort.

In de 18e eeuw kende het pand diverse eigenaren en bewoners, die zowel het interieur als exterieur naar smaak aanpasten. Zo kregen de kamers schouwen en plafonds in Lodewijk XV-stijl en sneuvelde de trapgevel toen strakke daklijsten in de mode kwamen. In deze periode kwam ook de straatnaam Drift in gebruik, voordien werd het adres aangeduid als Nieuwegraft by Johanskerckhoff.

Drift 17 in 1895 zonder trapgevel (W. de Lucht / Het Utrechts Archief)

Utrechtsche Hypotheekbank

Ook in de 19e eeuw was Drift 17 nog een woonhuis, maar in 1900 werd het een bank. Hypotheekbanken stonden tot ver in de 20e eeuw los van de spaar- en handelsbanken en kwamen aan hun kapitaal door pandbrieven uit te geven. De Utrechtsche Hypotheekbank was in 1882 opgericht door jonkheer H.J.M. van Asch van Wijck (1848-1921). In de Raad van Commissarissen zaten edellieden, rechters en leden van de gemeenteraad, Provinciale Staten en de Tweede Kamer. Niet verwonderlijk, want directeur Van Asch van Wijck was dat zelf ook allemaal gedurende zijn leven!

De Hypotheekbank was eerst gevestigd aan de Kromme Nieuwgracht, maar in 1898 werd het huis aan de Drift gekocht van de laatste bewoner, mr. David Ragay, die behalve wethouder zelf ook aandeelhouder van de Hypotheekbank was. Om de woning om te vormen tot kantoor werd Petrus Houtzagers (1857-1944) ingeschakeld, op dat moment Utrechts bekendste architect. Hij ontwierp eerder sociëteit Sic Semper en verbouwde enkele jaren later ook Drift 21.

Ontwerptekening van P.J. Houtzagers, 1900 (Het Utrechts Archief)

‘Oorspronkelijke’ gevel

Houtzagers bracht de voorgevel terug in ‘oorspronkelijk staat’, of zoals hij in het Latijn op de gevel liet zetten: In Integrum Restituta. De vraag is wel wat hij daar exact mee bedoelde en hoe hij dat wist. Uit de periode van Gilles van Ledenberch zijn geen afbeeldingen bekend. De architect baseerde zijn restauratie-ontwerp dan ook vooral op de bouwstijl van rond 1600, de Hollandse Renaissance. Die stijl werd eind 19e eeuw gezien als typisch Hollands en nieuwbouw in neorenaissancestijl was dan ook erg populair (in Utrecht o.a. het Academiegebouw en Ooglijdersgasthuis).

De grootste wijziging was de trapgevel op het rechterdeel van het pand, die in de 18e eeuw was verwijderd maar door Houtzagers werd teruggebracht. Naar hedendaagse maatstaven was het dus geen restauratie maar een reconstructie of zelfs historiserende nieuwbouw. Ook de twee reliëfs met gekraagde mannenkoppen die in de trapgevel kwamen waren nieuw.

Zandstenen poortje Hypotheekbank uit 1900 (Arjan den Boer)

Houtzagers schrok er niet voor terug om originele elementen uit later jaren te verwijderen, zoals het 18e-eeuwse houten fronton met bovenlicht dat boven de deur zat. Het kwam in het Stedelijk Museum (later Centraal Museum) terecht. De architect maakte een nieuw zandstenen poortje rondom de ingang, zoals het er rond 1600 moest hebben uitgezien — met uitzondering dan van het ingebeitelde opschrift ‘Utrechtsche Hypotheekbank’!

Hal met trappenhuis en daklicht (Arjan den Boer)

Eigentijdse hal

Waar Houtzagers de gevel terugbracht in ‘oorsponkelijke’ stijl, maakte hij binnen tegenovergestelde keuzes. De 18e-eeuwse kamers behielden hun marmeren schouwen, stucplafonds en ‘witjes‘ boven de deuren. Bovendien deed de architect een grote nieuwe toevoeging in Art Nouveau-stijl: de hal met trappenhuis. Deze kwam op de voormalige binnenplaats, overdekt met een groot daklicht van glas-in-lood. De oude zwart-witte plavuizen en de koperen regenpijpen bleven gehandhaafd, waardoor de hal met z’n ruime daglichttoetreding een open karakter hield.

Houtsnijwerk (hond en kat) aan de trap (Arjan den Boer)

De houten trap en balustrade zijn voorzien van prachtig houtsnijwerk. De trappalen eindigen als dierenkoppen, zoals een hond, kat, olifant, uil en arend. Er zijn ook sierlijk gesmede lampen in Art Nouveau-stijl. 16 ingekaderde muurschilderingen tonen ridders met de provinciewapens, het wapen van de stad Utrecht en van het Koninkrijk der Nederlanden. De schilderingen zijn wellicht gemaakt door Georg Sturm of Tiete van der Laars (zie de uitgebreide reactie onderaan dit bericht). Houtzagers’ trappenhuis aan de Drift lijkt wel een samensmelting van twee ontwerpen van de architect Berlage in Amsterdam: sociëteit Arti et Amicitiae (1894) en de ‘burcht‘ van de Diamantbewerkersbond (1900).

Muurschilderingen provincies en daklicht (Arjan den Boer)

Gerrit Rietveld

Vijf jaar na de restauratie schakelde de Hypotheekbank architect Houtzagers opnieuw in, niet alleen voor het maken van een brandvrije kelder met kluis, maar ook voor de inrichting van een vergaderzaal. Voor de uitvoering daarvan vroeg Houtzagers vader en zoon Rietveld — meubelmaker Jan Rietveld uit de Poortstraat en de 17-jarige Gerrit. Houtzagers kende de Rietvelds goed; ze gingen naar dezelfde gereformeerde kerk en Gerrit volgde bij hem tekenles aan de avondopleiding voor Kunstnijverheid aan de Wittevrouwenkade.

Vergaderzaal Hypotheekbank in 1918 (Het Utrechts Archief)
Bovendeurstuk door Gerrit Rietveld (Arjan den Boer)

De vergaderzaal aan de achterzijde — tegenwoordig kantine — werd in 1906 naar Houtzagers’ ontwerp ingericht in neo-rococostijl, aansluitend bij de stijl van de bestaande 18e-eeuwse kamers. Het houtsnijwerk aan de schoorsteen, lambrisering en deuren werd door Gerrit Rietveld uitgevoerd, net als de schilderingen op de bovendeurstukken. Het is niet makkelijk om in de frivole cherubijntjes de hand van de latere Rietveld te herkennen!

Kamer boekhouding in 1918 (Het Utrechts Archief)

Vader en zoon Rietveld maakten ook de kastenwand en betimmering in de grote kamer van de boekhouding aan de voorzijde op de eerste verdieping. Onduidelijk is of ze dat eveneens in 1906 deden, of misschien al in 1901 (Gerrit kwam toen net van de lagere school om in de werkplaats van zijn vader te gaan werken). De kasten bevatten in ieder geval de unieke ‘handtekening’ van Rietveld senior: dwarse schuursporen op het onbehandelde hout aan de binnenzijde, zoals hij die bijvoorbeeld ook achterliet in een archiefkast voor Slot Zuylen uit 1901.

Kastenwand in de voorste kamer in 2017 (Arjan den Boer)

Atelier Het Huis

Had directeur Van Asch van Wijck een bijzondere interesse voor woninginrichting en meubelontwerp, of was de Hypotheekbank gewoon iets te ruim behuisd? In 1907 opende in de achterbovenkamers van Drift 17 namelijk een dependance van het Atelier voor Decoratieve Kunst ‘Het Huis’. Dit was opgericht door architect Eduard Cuypers, neef en leerling van de grote Pierre Cuypers. De artistieke leiding kwam in handen van ontwerper André Vlaanderen.

Toonzaal in de Hypotheekbank, 1907 (Het Huis / Het Utrechts Archief)

Kenmerkend voor de toonzalen waren de destijds moderne rieten meubels, voor Het Huis vervaardigd door de Rotterdamse meubelfabriek C.H. Eckhard. In vitrines was koperwerk en andere sierkunst tentoongesteld, verder hingen er lampen en stonden er vazen. Het atelier gaf ook een tijdschrift uit: Het Huis, oud & nieuw: maandelijksch prentenboek gewijd aan huis-inrichting, bouw- en sierkunst. In de jaargang 1907 verschenen foto’s van de toonzalen bij de Utrechtsche Hypotheekbank.

Recente ontwikkelingen

Tot 1969 was de Utrechtsche Hypotheekbank aan de Drift gevestigd. In dat jaar fuseerde het bedrijf met de Westlandsche Hypotheekbank tot Westland-Utrecht. Daarna werd het gebouw een filiaal van de ABN-Bank, die een modern naambord over de ingebeitelde letters van de Hypotheekbank boven de deur hing.

In 1992 betrok de Universiteit Utrecht Drift 17, na een restauratie die weinig aan het uiterlijk veranderde. Aan de achterkant kwam wel een soort serre ter uitbreiding van de kantine. Tot 2012 was het Centrum voor Conflictstudies er gevestigd. Vervolgens kwam de particuliere Hogeschool Geesteswetenschappen Utrecht in het gebouw. Begin 2017 ging deze instelling failliet, waarna docenten en studenten op een andere locatie een doorstart maakten als Academie voor Geesteswetenschappen.

Gameruimte in de voormalige bankkluis (Arjan den Boer)

Afgelopen zomer is het e-commercebedrijf Channable met ongeveer 60 medewerkers in het gebouw aan de Drift getrokken. Zij kozen voor een ‘hippe’ inrichting met roze tafels en banken in de kantine (met Rietvelds engeltjes) en een psychedelisch verlicht gamehonk in de oude bankkluis in de kelder. Tegelijkertijd zijn alle authentieke elementen gehandhaafd en waar nodig in ere hersteld. Zo is de kastwand van vader en zoom Rietveld, die door de vorige gebruiker was verplaats, weer terug op z’n oorspronkelijk plek. Heden en verleden komen er samen.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

10 Reacties

Reageren
  1. jos stelling

    De stad wordt dankzij jou steeds mooier en bijzonderder Arjan.

  2. Jasper

    Geweldig interessant weer, blijf dit schrijven!

  3. Arjan Verhoeven

    Wederom een interessant verhaal, dank!

  4. Bayerwald

    Het is schiterend en interessant om ‘op afstand’ Utrecht weer te ontdekken en weer even op de Drift te zijn om te genieten van de juweeltjes van mijn geboortestad. Wederom dank, Arjan!

  5. Stan

    Ik heb genoten van je uiteenzetting!!

  6. Peter

    Schitterend,,,bedankt!

  7. Rob Delvigne

    De vaandeldragers onder de kap lijken sterk op de tegeltableaus van manspersonen aan de voorkant van het Rijksmuseum. Die zijn ontworpen door Georg Sturm, rechterhand van Pierre Cuypers bij het decoreren van zijn grote projecten als het Rijksmuseum en het Centraal Station Amsterdam. Sturm heeft de ontwerpen van vier herauten gepubliceerd in een tijdschrift voor decorateurs, in de jaren 1897 en 1898. Twee daarvan zijn exact overgenomen op de muren van Drift 17 in 1900. Het is heel goed denkbaar dat ook de overige vaandeldragers van de hand van Sturm zijn.
    Sturm was leraar decoratief schilderen aan de Rijksschool voor Kunstnijverheid, gevestigd op de zolders van het Rijksmuseum. Tiete van der Laars was een leerling van hem en werd door hem ingezet bij de uitvoering van zijn ontwerpen. In 1900 was Van der Laars part time leraar aan de kunstnijverheidsschool in Utrecht, waar architect Houtzagers directeur was. Ik houd daarom Van der Laars voor de schilder van de muurschilderingen.
    Sturm heeft nog meer sporen nagelaten in Utrecht. Hij heeft de plafondschildering gemaakt in het trappenhuis van het Academiegebouw.
    Meer hierover – royaal voorzien van illustraties – vindt u in het boek over Georg Sturm van de hand van Jan Jaap Heij en mij, dat in december gaat verschijnen.

  8. Nico Hijman

    De stoelen en tafel van de vergaderzaal in LXV-stijl zijn vervaardigd door de Amsterdamse firma Jansen. Het ensemble is, waarschijnlijk toen de Hypotheekbank het gebouw verliet, via een veiling in particulier bezit gekomen.
    De inrichting van de grote kamer van de boekhouding zal later, vermoedelijk ca. 1905-1906 en ten tijde van de overige aanpassingen, zijn gerealiseerd. Bij de door Houtzagers in 1899 ingediende bouwplannen is namelijk een andere ruimte-indeling dan de huidige te zien. Op foto’s uit 1918 (HUA) is de kamerinrichting met archiefkasten en betimmering van de schouw te zien. De overige wandbetimmering, waarmee de hele kamer werd gecompleteerd, moet na 1918 zijn aangebracht.
    Dat de kasten door vader J. C. Rietveld en zoon Gerrit zullen zijn vervaardigd, blijkt uit de overeenkomstige constructiewijze en bewerkingssporen zoals ik ze aantrof op archiefkasten die door vader Rietveld in 1901 aan de baron van Tuyll van Serooskerken werden geleverd.

  9. Marcel Gieling

    Mooi Arjan, jouw verlengd zouden gebundeld moeten worden.

  10. Hans van Lier

    Mooi verhaal over het pand Drift 17, woonhuis tot 1900 en vervolgens verbouwd tot zetel van de Utrechtse Hypotheekbank. U vermeldt als oprichter van die bank H.J.M. van Asch van Wijck. Maar volgens de stichtingsakte waren er twee oprichters en latere directeuren nl. genoemde Van Asch van Wijck en mr. L (Lambertus) van Lier (1847-1919), mijn overgrootvader.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).