Kunst aan gebouwen: Sierlijke dierenreliëfs aan het Gele Kasteel | De Utrechtse Internet Courant Kunst aan gebouwen: Sierlijke dierenreliëfs aan het Gele Kasteel | De Utrechtse Internet Courant

Kunst aan gebouwen: Sierlijke dierenreliëfs aan het Gele Kasteel

Kunst aan gebouwen: Sierlijke dierenreliëfs aan het Gele Kasteel
Iedereen in Utrecht kent wel PHRM aan het Janskerkhof, de studentensociëteit van gele baksteen die op de Amsterdamse Beurs van Berlage lijkt. Minder bekend zijn de subtiele natuursteenreliëfs van dieren aan de gevel, in 1899 gemaakt door de Amsterdamse kunstenaar Joseph Mendes da Costa.

Iedereen in Utrecht kent wel PHRM aan het Janskerkhof, de studentensociëteit van gele baksteen die op de Amsterdamse Beurs van Berlage lijkt. Minder bekend zijn de subtiele natuursteenreliëfs van dieren aan de gevel, in 1899 gemaakt door de Amsterdamse kunstenaar Joseph Mendes da Costa.

Het sociëteitsgebouw van het Utrechtsch Studenten Corps werd in 1900 geopend. De letters PHRM op de gevel zijn een afkorting van Placet Hic Requiescere Musis (‘het behaagt de muzen hier te rusten’). Het gebouw heeft links een vierkante toren met het wapen van Utrecht, en rechts een verhoogde puntgevel. De onderzijde wordt gevormd door vier grote rondbogen.

De lichte bakstenen en afgeronde hoeken verraden de invloed van de Art Nouveau, maar opzet en indeling zijn in de stijl van Hendrik Petrus Berlage. Deze was niet zelf de architect van PHRM, maar August Heinrich Zinsmeister (1867-1941). Er is wel een verband: Zinsmeister was hoofd van Berlages architectenbureau terwijl diens Beurs in Amsterdam werd gebouwd.

Dierenpaartjes

De twee puntgevels van PHRM — aan de voorzijde en rechter zijkant — zijn elk voorzien van een hardstenen reliëf van een grote uil. De gestileerde weergave is typisch voor de kunstenaar Mendes da Costa: heldere lijnen en haast geometrische vormen. Ze zijn door hun rondingen toch sterk organisch, waardoor reliëfs tot de Art Nouveau gerekend kunnen worden. In hun eenvoud lopen ze echter vooruit op de Art Deco.

De daklijst van hardsteen, die onderbroken wordt door dakkapellen, is gedecoreerd met een twintigtal ovale reliëfs van dieren. Sommige beesten vullen een heel ovaal, zoals een baviaan en — opnieuw — een uil. De meeste bestaan echter uit twee gespiegelde dieren, zoals aapjes, ooievaars en eekhoorns. Deze symmetrische paartjes vormen elk een soort sjabloon, zo lijken de eekhoorns samen wel één fantasiedier.

De dieren hadden niet zozeer een symbolische betekenis, al valt bij de uilen een associatie met ‘wijsheid’ niet te vermijden. Voor het overige waren het decoratieve motieven uit de natuur, die het goed deden bij het publiek. Ze vormden een specialiteit van de kunstenaar; zowel in zijn losse beelden als aan gebouwen beeldde Mensen da Costa graag dieren af, met een duidelijke voorkeur voor apen en uilen. Vanwege zijn dierfiguren zou hij in 1914 zelfs een eredoctoraat in de biologie krijgen van de Rijksuniversiteit Groningen!

Zoals destijds gebruikelijk boetseerde de kunstenaar de beelden in zijn atelier, waarna er een gipsafgietsel van werd gemaakt. Een uitvoerend kunstenaar hakte de voorstelling vervolgens op de bouwplaats uit. Mendes da Costa liet dit meestal doen door Leen van Tetterode, een oud-studiegenoot. Twee van de gipsmodellen voor PHRM zijn bewaard bij het Centraal Museum: het ovale reliëf met ooievaars en die met zittende aapjes.

Gemeenschapskunst

PHRM was de eerste grote opdracht die Joseph Mendes da Costa (1863-1939) kreeg om een gebouw te versieren. Als Portugees-Joodse jongen was hij begonnen in de steenhouwerswerkplaats van zijn vader. Rond 1880 nam hij tekenlessen aan de Kunstnijverheidsschool Quellinus, gevolgd door boetseren aan de Rijksschool voor Kunstnijverheid, beide in zijn woonplaats Amsterdam.

Mendes da Costa’s maakte eerst beeldjes, vazen en schotels van geglazuurd aardewerk. Na zijn werk aan het Janskerkhof kreeg hij meer opdrachten aan gebouwen. Voor de Beurs van Berlage — waarbij de architect van PHRM ook was betrokken — maakte hij schoorsteenstukken en houtsnijwerk. Ook aan het Damrak decoreerde hij de Amsterdamse vestiging van levensverzekeringsmaatschappij ‘De Utrecht’. Zijn grote donkere gevelbeelden zijn daar nog altijd zichtbaar, en lijken wel wat op de beelden in het Utrechtse postkantoor (van een andere kunstenaar). Mendes da Costa maakte ook een beeld voor het inmiddels verdwenen Utrechtse gebouw ‘De Utrecht’.

Mendes da Costa’s bouwbeeldhouwwerk behoort tot de Gemeenschapskunst, een beweging die architectuur en kunst(nijverheid) wilde integreren. Geïnspireerd door de middeleeuwse kathedralenbouwers stelden de ontwerpers hun werk in dienst van de gemeenschap. Daarbij had de architect de leiding en de kunstenaar een dienende rol. ‘Het verkrijgen van eenheid, bij gebouwen en monumenten, met de kunstwerken aangebracht tot versiering of meerdere vergeestelijking van den bouw, is alleen mogelijk indien de bouwmeester schepper is van het versierde-geheel,’ schreef Joseph Mendes da Costa.

Interieur

Als ‘thuis voor de muzen’ werd de Utrechtse studentensociëteit rijkelijk voorzien van kunstzinnige decoraties, niet alleen aan de voorgevel. Aan weerszijden van de zij-ingang maakte Mendes da Costa beeldjes van liggende hoekfiguren die de bezoeker aankijken. Ze zijn uitgespaard in halfronde holtes in de hardstenen boog.

In de hal zijn er versieringen aan de stijlen van de stenen trap en rond de haard in de grote zaal. In de zandstenen schoorsteen zijn aan weerszijden cirkelvormige reliëfs ingekerfd van pijproken mannetjes met lange baarden, die rookwolken uitblazen. Ook hiervan heeft het Centraal Museum de gipsmodellen nog. Mendes da Costa decoreerde verder een kast in de leeszaal met vogels en apenkopen, maar deze is helaas verloren gegaan.

Wie benieuwd is naar het interieur van PHRM kan op Open Monumentendag 8 september aan het Janskerkhof 14 terecht. De dierenreliëfs aan de voorgevel laten zich elke dag bekijken.

Fotoverslag

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

1 Reactie

Reageren
  1. Arjan Verhoeven

    Hoi Arjan, zou je ook eens iets kunnen zeggen over het gebouw waarin vroeger Navratilova zat, en binnenkort een nieuwe Orloff, aan de Nobelstraat?
    Was dat altijd al horeca?

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).