Mart van Schijndel was een van de weinige postmoderne architecten in Nederland. Hij gebruikte in zijn gevels luchtige verwijzingen naar de klassieke architectuur, als een knipoog naar het verleden. Soms wordt het postmodernisme vergeleken met de imitatie-tempels van Las Vegas, maar een groot verschil is de verfijning in het werk van Van Schijndel. Uit zijn meubel- en interieurontwerpen blijkt dat hij het modernisme niet verwierp, maar er op voortbouwde.

Opgeleid als meubelontwerper, bouwkundige en interieurarchitect, vestigde Mart van Schijndel (1943-1999) in 1968 zijn architectenbureau in Utrecht. Bij verbouwingen van bestaande panden, met als vroege voorbeelden de Kargadoor en RASA, veroorloofde hij zich steeds meer artistieke vrijheid. In 1984 kreeg Van Schijndel opdracht de panden aan de Ganzenmarkt 4-10 van de voormalige Instrumentenfabriek Marius samen te trekken — althans de bovenverdiepingen, met een entree in het rechter pand. Dit werd het nieuwe kantoor van het Landelijk Ondersteuningsinstituut voor Kunstzinnige Vorming (LOKV). Van Schijndel moest van de drie panden met donkere en versnipperde ruimtes een heldere eenheid maken.

Buiten en binnen

Meest spraakmakende element was de nieuwe entree van Ganzenmarkt 6. Omringd door ruw afgewerkte imitatie-steenblokken, rustica genoemd in de klassieke architectuur, wordt de grote glazen pui onderbroken door twee ruïneuze pilasters (halfzuilen) van marmer, met daartussen de glazen deur. Aan de zuilen hangen goudkleurige lampen en boven de entree zijn de gouden letters LOKV uitgehouwen in versneden vorm. De architect speelde een spel met originaliteit en clichés uit de (bouw)kunst, maar volgens de Stichting Mart van Schijndel bevat de gevel ook symboliek rond kunstzinnige vorming: ‘Natuur versus cultuur komt tot uiting in het verschil tussen grof en glad: rustica tegenover de gepolijste granieten blokjes in de muur. De twee afgebroken pilasters staan voor kracht, voortgang, gebondenheid.’ In 1990 zou Van Schijndel een even spraakmakend ontwerp maken voor de nieuwe gevel van Effectenkantoor Oudhof aan het Rokin in Amsterdam.

De entreegevel van het LOKV trok alle aandacht, maar ook binnen drukte Van Schijndel zijn stempel, zij het minder postmodern van stijl. De oude tussenmuren en vloeren werden rigoureus weggebroken. Op de verdieping werd een gang dwars door het hele complex gemaakt, met aan de uiteinden trappenhuizen in de vorm van parallellogrammen. Ze werden afgescheiden door hoge wanden van glasblokken. Enige verwijzing binnen naar de postmoderne buitengevel was een ‘afgebrokkeld’ muurtje.

De begane grond had een openbare functie met een tentoonstellingsruimte, bibliotheek en kantine. Er lag een grijze gietvloer, de witte tussenwanden waren diagonaal geplaatst en de hoge blauwe deuren liepen van vloer tot plafond. Bij de entree stond een gele balie in zigzagvorm. De kantine was ingericht met meubels van Van Schijndel zelf, namelijk de Zevenstoel, waarvoor hij zich had laten inspireren door Rietvelds zigzagstoel. De bijbehorende tafels hadden glazen bladen op ingesneden, gekruist geplaatste schragen. Van Schijndel was zelf tevreden over het ontwerp van deze schragentafel, terwijl Rietveld er volgens hem nooit in geslaagd was om een echt bij de zigzagstoel passende tafel te maken.

Gemeentelijk monument

Na de verhuizing van het LOKV naar de Kromme Nieuwegracht dreigde de kenmerkende gevel in 2013 te sneuvelen. Dit tot omzetting van architecten, hoogleraren, architectuurliefhebbers en monumentenorganisaties. Volgens hen was de LOKV-gevel van groot architectuurhistorisch belang als ‘postmodern statement’. Zoals architectuurkenner Ruud Brouwers het formuleerde: ‘Het gebouw markeert een omslag. Het was een soort omgekeerde beeldenstorm, het opengooien van het verstarde architectuurklimaat in de jaren tachtig, een ontsnapping aan zowel de armoede van het verzakelijkte modernisme als aan de benepenheid van het elitaire modernisme.’

Na een succesvolle petitie kreeg de LOKV-gevel de status van gemeentelijk monument en bleef behouden. Er kon echter niet voorkomen worden dat de nieuwe gebruiker van de benedenverdieping, Boon’s supermarkt, schreeuwerige stickers over de hele glazen pui aanbracht, die dit architectuur-icoon onwaardig zijn. Ook is onbekend wat er met het interieur is gebeurd. Bij de huidige inventarisatie van potentiële nieuwe monumenten uit de periode van na 1970 hoeft het LOKV niet meer meegenomen te worden; ook Van Schijndels eigen woonhuis aan het Pieterskerkhof is al een gemeentelijk monument. Voor verschillende andere van zijn gebouwen, zoals het FSB-laboratorium en het Ethologiestation op de Uithof, komt de inventarisatie te laat.

Bettina van Santen, architectuurhistoricus bij de gemeente Utrecht: ‘Het werk van Mart van Schijndel verdient zeker bijzondere waardering. De pui van het LOKV is in 2014 terecht als zeldzaam voorbeeld van postmodernisme beschermd. Interessant is wel dat in de jaren tachtig juist van Van Schijndels verbouwing de aanleiding was om de panden aan te wijzen als gemeentelijk monument, met als doel de oudere bouwdelen van deze oorspronkelijk middeleeuwse woonhuizen te beschermen. Inmiddels beschouwen we ingrepen van Mart van Schijndel echter als waardevol onderdeel van de bouwgeschiedenis.’