Voor de huizen en appartementen tussen de Mariaplaats en het Duitse Huis liet architect Bob van Reeth zich in 1996 inspireren door de middeleeuwse immuniteit die hier ooit was. Dat resulteerde in een omsloten complex met bebouwing van afwisselende hoogte rondom stegen en pleinen. Het was een geslaagde inpassing in de oude stad met eigentijdse vormen. Waar de eerdere stadsvernieuwing draaide om sociale woningbouw, betrof het in de jaren negentig vrijesectorwoningen.

Vanaf 1940 lag het terrein tussen de Mariaplaats en de Walsteeg braak. Er stond een Duitse bunker en na de oorlog kwam er een noodgebouw voor de Belastingdienst bij. De rest raakte in gebruik als parkeerterrein, zoals zoveel ‘gaten’ in de binnenstad. In 1988 werden plannen gemaakt voor het gebied als afronding van de stadsvernieuwing rond de Springweg, die in de jaren zeventig was begonnen. Architect Henk Klunder maakte een ontwerp voor 45 kleine, deels gesubsidieerde woningen. Toen de ontwikkelaar van dit plan failliet ging, greep concurrent Bouwfonds de kans om met een alternatief te komen. De tijdgeest was aan het omslaan: in plaats van woningwetwoningen werd de binnenstad een ‘toplocatie’ voor appartementen in de vrije sector. Vanwege de hogere prijzen was daarbij meer aandacht voor kwaliteit mogelijk.

Middeleeuwse structuur

Bij het bouwrijp maken van het gebied in 1994 werden archeologische vondsten gedaan, zoals een 14e-eeuwse tegelvloer uit het huis waar later de schilder Abraham Bloemaert woonde. Zo ontstond het idee om het bouwplan aan te laten sluiten bij de middeleeuwse indeling van het terrein, ooit een immuniteit (besloten gebied) met huizen voor de kanunniken van de Mariakerk. Voor het stedenbouwkundige en architectonische ontwerp werd de Vlaming Bob van Reeth (1943) aangezocht, een architect met veel aandacht voor ‘de geest van de plek’. Geïnspireerd door het onderzoek van gemeentelijk bouwhistoricus Frans Kipp baseerde hij zijn plan op de oorspronkelijke plattegrond. De architect kopieerde niet de uiterlijke verschijningsvorm, maar wel de structuur en het karakter van de verdwenen immuniteit.

Van Reeth wilde gebouwen ontwerpen waarin de tijd zat ingebouwd. Hij noemde dat ‘intelligente ruïnes’ en zei er enigszins cryptisch over: “De stad is gelijktijdigheid. De architectuur speelt zich niet af in de tijd. De tijd passeert de stad. Gebouwen overleven vele generaties, leefstijlen, woonbehoeften. Ze ondergaan veranderingen zonder dat hun identiteit verloren gaat.”

Het complex, dat in 1997 gereed kwam, bestaat — in makelaarstaal — uit 54 stadsvilla’s, patiovilla’s, herenhuizen en appartementen. De dichte maar gevarieerde bebouwing is gegroepeerd rond een stelsel van binnenhoven en stegen, toegankelijk via twee poorten. Net als de oude immuniteit is het een soort ommuurde enclave. De appartementengebouwen, variërend van vijf tot drie verdiepingen hoog, staan in het midden en de zelfstandige woningen langs de randen. De zes grote huizen aan de Mariaplaats hebben geabstraheerde trapgevels, terwijl de patiowoningen aan de Walsteeg enkele meters van de straat af staan, daarvan gescheiden door een muur.

Geslaagde inpassing

Het materiaalgebruik is robuust en ambachtelijk met grove rode bakstenen en houten kozijnen. Elk bouwblok wordt afgebakend door een iets hogere kopwand. De verschillende bouwhoogtes zorgen ervoor dat er open en gesloten plekken zijn met afwisselend uitzicht op de omliggende stad. Aan het plein in het midden zijn de hoge gevels wit gepleisterd, wat het open karakter van de plek benadrukt. In de bestrating van baksteen zijn de middeleeuwse kavelgrenzen met donkere lijnen aangegeven en is een oude hardstenen goot opgenomen, die ter plekke werd gevonden. De opgegraven middeleeuwse mozaïekvloer heeft een plaats gekregen in de parkeergarage onder het hele complex.

Het project werd al direct geroemd om de manier waarop het zich naadloos in het stedelijk weefsel voegde, in tegenstelling tot andere nieuwbouw. De Volkskrant schreef: “Maar het kan wél, zo blijkt in Utrecht… direct achter de kloostergang van de Mariakerk is de geest van de eeuwenoude stad in puur eigentijdse vormen tot leven gebracht.” De recensenten verwachtten dat het complex de generaties zou trotseren en dat de tijd het buurtje alleen maar mooier zou maken: “De klimop mag er woekeren, de bomen zullen groeien, de stenen verweren, en de straat zal zijn felle rode kleur verliezen…” Architect Van Reeth kreeg in 1998 de Archinorm Stadsverfraaiingsprijs toegekend voor het project. Later zou hij in Utrecht ook het appartementencomplex aan het Servaasbolwerk ontwerpen.

Architectuurhistoricus Bettina van Santen bekijkt momenteel of de woningen aan de Mariaplaats en Walsteeg in aanmerking komen als nieuw gemeentelijk monument. “De manier waarop de architect alle historische informatie van de plek tot zich heeft genomen en er tegelijkertijd een eigentijdse vorm aan heeft gegeven, is bijzonder geslaagd te noemen. Het complex scoort dan ook hoog als het gaat om stedenbouwkundige inpassing, de architectonische vormgeving en de manier waarop het de cultuurhistorie van de plek zichtbaar maakt.”

In de serie ‘Nieuwe monumenten 1970-2000’ bespreekt Arjan den Boer gebouwen die eventueel in aanmerking komen als nieuwe gemeentelijke monumenten; ze zijn dat dus nog niet. De gemeente Utrecht rondt eind 2020 een inventarisatie af, waarna besluitvorming zal volgen.