De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer een wandeling met een luchtje, van het Lauwerecht via het Zwarte Water naar het Griftpark.

Utrecht kan worden beschouwd als een schone stad, waar afval doorgaans vlot wordt opgeruimd en ongedierte (behalve dan bij de grachten en singels) en stank relatief weinig voorkomt. Toch was dat niet altijd zo. Deze wandeling voert ons langs plekken die in het verleden qua stank niet om te harden waren.

We beginnen deze wandeling op het Lauwerecht en wel op de Pellecussenbrug, een relatief anonieme brug met veel historische waarde. Behalve deze brug herinnert weinig meer aan de stadspoort die hier ooit heeft gestaan. De Pellecussenpoort was een poortgebouw dat voor 1400 werd gebouwd op de plek waar nu een watertje langs de Schermerhornstraat uitmondt in de Vecht. De huidige straat Lauwerecht liep door het gebouw en de waterloop mondde eronder uit in de Vecht. Vanuit het gebouw kon de toegang over het water en over land bewaakt worden. Het bouwwerk ontleende zijn naam aan de middeleeuwse familie Pellecussen die grote invloed in Utrecht had. Leuk detail is dat er in de woning op de hoek Lauwerecht – Schermerhornstraat een plaquette is gemetseld met daarop een afbeelding van de Pellecussenpoort in vroegere tijden.

Stinkfabrieken

Staand op de Pellecussenbrug is niets meer te zien van wat zich hier tot in de jaren 70 afspeelde. Waar nu het huizenblok aan de Idenburghof staat, waren ooit twee vervuilende fabrieken gevestigd: de Loodwitfabriek van de firma Greve en de Beenzwartfabriek (“De Benenkluif”) van A.W. de Visser; na zijn dood werd dat zijn weduwe, P.Smits. Weer later zou de fabriek in handen komen van Carl Müller en zijn zoon, Frederik Ernst.

De eerste fabriek maakte witte verfstof uit lood; de tweede bewerkte botten van geslachte dieren tot een soort koolstof voor het ontkleuren van suiker. Je begrijpt: fijn om deze in de buurt te hebben, zeker in een stad die aan het uitbreiden was. Met name de Benenkluif veroorzaakte veel stank en zorgde voor veel ongedierte in de buurt. Het verhaal gaat zelfs dat buurtbewoners op een avond een meterslang tapijt van maden over hun straat zagen gaan. Bovendien was de fabriek aan het vervallen: de buitenmuur en het dak waren half jaren 60 ingestort, wat zorgde voor een enorme stankoverlast. Hoog tijd voor de gemeente om de fabriek uit te kopen. Zo geschiedde. De fabriek verdween gezamenlijk met de loodwitfabriek uit de stad en op de plek werden – na een flinke bodemsanering – huizen gebouwd.

Griftpark, gifpark?

Een andere locatie die enige parallellen biedt met het gedeelte aan het Lauwerecht is het Griftpark. Een relatief lange wandeling vanaf het Lauwerecht, maar ondertussen kan je  genieten van de wandeling door de beeldentuin aan het voormalige Zwarte Water, waarover Oud-Utrecht eerder heeft geschreven in DUIC.

Aan het eind van deze wandeling kom je uit bij het Willem van Noortplein. Vanaf daar is het niet ver naar het Griftpark. Het park nodigt vooral uit om lekker te dwalen, maar dat is het niet altijd zo geweest. Tot in het eind van de twintigste eeuw was dit niet bepaald een plek om je zondagmiddag te spenderen. Op de locatie van het Griftpark bevond zich namelijk de gemeentelijke gasfabriek. Met de uitbreiding van de stad was het verre van wenselijk om een dergelijke fabriek dichtbij de binnenstad te hebben. De fabriek werd daarom in 1960 gesloten en later gesloopt. Echter, de bodem bleek enorm vervuild: de gasfabriek stond nota bene op een vuilnisbelt. Er was al een park ontstaan, maar de grond hiervan moest flink worden gesaneerd. Dat bleek niet te kunnen door de grond simpelweg te verwijderen. Er werden pas in 1993 enorme damwanden geplaatst om de vervuilde grond te isoleren. De aanleg van het park in de huidige vorm kon uiteindelijk eind jaren 90 beginnen, waarbij slechts de bovenste grondlaag werd vervangen door schone grond. De sanering van de grond daaronder vindt overigens nog steeds plaats: de Griftparkbacterie, die zich voedt met de vuile grond die zich tussen de damwanden bevindt, maakt de bodem op een natuurlijke wijze schoon.

Er is een geliefd en afwisselend park ontstaan, waar de buurt grote inspraak in heeft gehad. Blikvangers zijn het Slavernijmonument van Patricia Kaersenhout, de beeldengroep van Thomas Schütte, de skatebaan en de grote waterpartij. Alles is prachtig te overzien vanaf de heuvel, die met zijn ronde vorm als een eerbetoon aan een gashouder kan worden gekenmerkt. Dwalend door het park en gezien de afwisselende vegetatie die er is, is het nauwelijks voor te stellen dat hier lange tijd een gasfabriek heeft gestaan. Er is nog één tastbare herinnering aan deze tijd, die zich aan de stadskant van het park bevindt. Dat is de kantoor- en opzichtersvilla uit 1862 (Wittevrouwensingel 88) die als enige gebouw bewaard is gebleven en stille getuige is van het vieze verleden van Utrecht op deze plek.

Tekst: Willen Vonhof

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.