Het is 31 december 2021. Terwijl er een lockdown en algeheel vuurwerkverbod geldt maakt Utrecht zich op voor de jaarwisseling. Op deze dag komen De Utrechtse Muziekschool, Theaterschool Utrecht en Danscentrum Utrecht samen. Er worden handtekeningen gezet. DOMUS wordt opgericht en het huurcontract met de gemeente voor Domplein 4-5 wordt getekend. Iedereen lijkt tevreden. Nu ruim twee jaar later is er bijna niks meer over van de toekomstdroom die men toen had. De gemeente probeert met juridische procedures DOMUS uit het pand te krijgen. Een verhaal over hoe er een vloek lijkt te rusten op het monumentale gebouw. 

We gaan eerst even wat verder terug in de tijd, want Domplein 4-5 kent een lange voorgeschiedenis. In 1998 werd Utrecht Centrum voor de Kunsten (UCK) opgericht, dat tot 2019 in het gebouw bleef. Op 6 augustus van dat jaar ging de instelling failliet na een strijd met de gemeente Utrecht waarbij de subsidie werd stopgezet. ‘Een klein trauma’ noemen betrokkenen het.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Datzelfde jaar werden, vanuit de gelederen van het UCK, De Utrechtse Muziekschool (DUMS) en Theaterschool Utrecht (TSU) opgericht. De betrokkenen wilden na het faillissement van UCK voorkomen dat er geen cursussen meer aangeboden konden worden. De gemeenteraad besloot op haar beurt dat Domplein 4-5 behouden moest blijven voor amateurkunsteducatie en ging op zoek naar een nieuwe hoofdhuurder voor het pand.

Die hoofdhuurder werd niet gevonden, vanwege het kortlopende huurcontract dat de gemeente kon aanbieden. Leegstandbeheerder AdHoc kreeg in november 2019 het beheer van het gebouw in handen waarna verschillende instellingen van het gebouw gebruik konden blijven maken. Terwijl DUMS, TSU en Danscentrum Utrecht (DCU) gebruikmaken van het pand ontstaat het idee dat zij wellicht het pand kunnen gaan huren en beheren. DOMunder, dat al sinds 2009 in het pand zit, zou dan kunnen aanhaken voor inhoudelijke samenwerkingen op het gebied amateurkunsteducatie en erfgoed.

De koppen worden bij elkaar gestoken voor de eerste plannen. De gemeente werkt ondertussen aan de pandvisie, een plan voor de toekomst van het gebouw – inclusief een grootschalige verbouwing. In de zomer van 2020 presenteren DUMS, TSU, DCU en DOMunder hun plannen voor ‘DOMUS – Huis voor Cultuur en Erfgoed’. Aanwezig zijn genodigden van Vastgoed, Erfgoed en Culturele Zaken van de gemeente. Men is enthousiast.

Hoge raad

Hoewel corona het land overspoelt, werken de partijen door aan de plannen. Een goede business case is hard nodig. Het lukt de vier partijen niet om daar in 2021 overeenstemming over te krijgen, maar er is wel haast. Want op 26 november 2021 heeft de Hoge Raad het zogenoemde Didam-arrest uitgesproken – een belangrijke uitspraak in een andere zaak, die verregaande gevolgen heeft in het hele land. In het kort komt het erop neer dat de gemeente niet zomaar kan bepalen aan wie ze iets verhuurt: er moet altijd een openbare aanbesteding zijn.

Er zijn wel wat uitzonderingen, maar dan moet er tempo worden gemaakt. Er dient een entiteit opgericht te worden. DOMUS zou dan voor 1 januari 2022 opgericht moeten zijn en het huurcontract getekend hebben. Het is ook in deze periode dat DOMunder aangeeft tijdelijk – voor de duur van de verwachte verbouwing – de ticketbalie te verplaatsen naar het Winkel van Utrecht / VVV op Domplein 9, in verband met de nodige gastvrijheid en service. De andere drie partijen gaan door, er is haast bij geboden.

Zodoende tekenen DUMS, TSU en DCU voor de oprichting van DOMUS en het huurcontract met de gemeente. Afgevaardigden van de drie instellingen nemen plaats in de nieuwe vereniging. DOMUS is een feit. Ondertussen moeten DOMUS en DOMunder samen nog tot een verdeling komen voor enkele servicekosten, want ze waren allebei gebruikers van het pand.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Dossier

Het dossier over DOMUS en Domplein 4-5 is ondertussen dik – waarbij de lezingen van de verschillende betrokkenen uit elkaar lopen en er verwijten worden gemaakt. Het voert te ver om dat in dit artikel allemaal te bespreken en ook niet iedereen wil er nog over praten. Wat in ieder geval een gegeven is, is dat er vanaf die oudejaarsdag in 2021 ook al onzekerheden zijn. Een paar maanden nadat DOMUS gestart is, volgt namelijk al de eerste brandbrief aan de gemeente. Het draait vooral allemaal om geld.

‘De gemeente heeft ons verleid tot het oprichten van DOMUS’

Jeroen van Spijk is de huidige voorzitter van DOMUS, en oud-directeur van UCK. Hij blikt terug: “De gemeente heeft ons verleid tot het oprichten van DOMUS. Dat is samen bedacht. Wij vonden dat ook niet zo’n slecht idee. Alleen, sinds de oprichting heeft ze haar handen er weer vanaf getrokken en toezeggingen zijn niet nagekomen.” De kritiek van DOMUS en ook DUMS richt zich onder meer op de opstelling van de gemeente en specifiek op toezeggingen die zouden zijn gedaan.

Marlijn Beukema van DUMS wil wel reageren, en kaatst de bal deels terug naar de gemeente. Het oprichten van DOMUS zou in korte tijd en onder druk zijn gebeurd, en de gemeente zou meermaals de suggestie hebben gewekt dat ze financieel bijspringt als dat nodig zou zijn. Beukema zegt het vooral erg te vinden voor de ruim 70 muziekdocenten die zijn aangesloten bij de muziekschool en voor de duizenden cursisten. “Voor hen is de situatie heel schrijnend.”

De realiteit is wel dat de DOMUS de begroting niet goed rondkrijgt. De verbouwing speelde daar ook een rol in, want door de verbouwing zou ook horeca meer inkomsten gaan genereren.

Onveilige werksituatie

De partijen geven aan dat ze aan de bel blijven trekken bij de gemeente. De spanningen binnen DOMUS nemen ondertussen toe. Bart van der Laak heeft voor de gemeente onderzoek gedaan. Hij schrijft dat er naast de financiële problemen meer aan de hand is. De drie partijen, DUMS, DCU en TSU, verschillen veel op het gebied van ‘inhoudelijke activiteiten, strategie, ambities, organisatiegraad en financiële draagkracht’. De financiële situatie verslechtert ondertussen.

Van der Laak schrijft dat spanningen steeds meer toenemen, dat de werksituatie uiteindelijk als ‘onveilig’ getypeerd kan worden en dat er ‘passief-agressief gecommuniceerd’ wordt. In september 2022 wordt wederom de noodklok geluid door de partijen. Het college geeft aan regie te pakken en mee te kijken naar de business case.

In 2023 start het hierboven al aangehaalde onderzoek van extern adviseur Bart van de Laak, in opdracht van de gemeente Utrecht. In datzelfde jaar worden de barsten in DOMUS echte scheuren. DCU besluit om te vertrekken en op andere plekken verder danslessen te geven. Dit heeft ook weer gevolgen voor de financiën. DCU wil DUIC verder niet te woord staan over dit onderwerp.

Tekst gaat verder onder afbeelding

In het najaar komt Van de Laak met zijn rapport. Daar staat onder meer in dat DOMUS de financiële rapportages niet op orde heeft. Verder: “Geconstateerd kan worden dat het niet realistisch is geweest om te verwachten dat de drie kleinschalige partijen DUMS, TSU en DCU binnen enkele jaren in staat zouden zijn om het gat te vullen dat door UCK is achtergelaten. […] Met name het beheer en de exploitatie van een pand als Domplein 4-5 vereist een organisatiegraad en financiële draagkracht die de partijen nog niet hebben.”

Ook zou de business case te optimistisch zijn geweest. Er kwam uiteindelijk wel een bedrag te staan dat DOMunder aan DOMUS moest betalen over 2022 en 2023, maar dat was lager dan DOMUS had gedacht

De gemeente neemt de conclusies van Van de Laak over. “Gezien alle problemen van de afgelopen twee jaar en de beperkte expertise en financiële draagkracht van betrokken organisaties is onze conclusie op basis van het advies dat het toekomstige beheer van Domplein 4-5 onafhankelijk zou moeten worden georganiseerd.” Beheer van het gebouw, en de inhoudelijke kunstlessen zouden dus apart geregeld moeten worden, en niet door dezelfde partijen.

Geen beheer, maar erfgoed

Dit laatste was ook altijd een van de punten van DOMunder. Directeur Tijn Pieren vertelt: “Wij zijn een erfgoedinstelling, we zijn geen beheerorganisatie die het rest van het gebouw wil exploiteren. Dat is een risico dat we helemaal niet willen en kunnen lopen. Natuurlijk wilden we op inhoud samenwerken, en we staan altijd nog open voor inhoudelijke samenwerkingen. Maar we wilden niet onder de vlag van een grote vereniging de verantwoordelijkheid van het hele gebouw onder ons krijgen.”

‘Dat veel te grote bedrag bleef DOMUS handhaven’

En hoe zit het dan met de servicekosten? Pieren zegt daarover: “Er zijn, als je gezamenlijk een pand zit, uiteraard dingen die je samen moet regelen, zoals de schoonmaak van de gemeenschappelijke ruimte. Alleen ging DOMUS uit van een ander bedrag dan DOMunder. Dat veel te grote bedrag bleef DOMUS handhaven in haar business case. We hadden daarover op zakelijk gebied een verschil van inzicht. Dat hebben we altijd gezegd, maar DOMUS bleef werken op basis van haar eigen aannames, zonder een vraag vanuit DOMunder. En als er dan na weer een overleg overeenstemming was over uitgangspunten, werden die een paar maanden later weer van tafel geveegd door DOMUS (lees: DUMS). Ook een reden om tijdelijk naar Domplein 9 te gaan. Want de sfeer in het pand werd niet beter en voor ons is gastvrijheid en service cruciaal.”

Uiteindelijk is er op aandringen van DOMunder en de gemeente in najaar van 2023 door dezelfde Van de Laak een onafhankelijke berekening gemaakt. “Wij hebben toen conform die berekening servicekosten betaald over 2022 en 2023”, meldt Pieren.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Uiteindelijk kwam er deze maand bericht. De gemeente schrijft: “Ondertussen heeft de vereniging DOMUS, ondanks herhaalde aanmaning, een flinke huurachterstand laten ontstaan. Deze huurachterstand bedraagt op dit moment de lasten van circa 15 maanden. Ook de energiekosten voor 2023 en het eerste kwartaal van 2024 zijn nog niet voldaan.” Daarom is de gemeente een juridische procedure gestart om DOMUS eruit te krijgen.

Ook is de vechtscheiding bij DOMUS compleet. TSU is uit het bestuur van de vereniging gestapt. We hebben TSU gevraagd om mee te werken aan dit artikel, maar de instelling wil geen vragen beantwoorden. Uiteindelijk bestaat het bestuur van DOMUS dus nu alleen nog uit DUMS. De huidige voorzitter van DOMUS en oud-directeur van UCK, Van Spijk, is ook voorzitter van DUMS.

Als klap op de vuurpijl wil de gemeente ook nog de subsidie terugvorderen van stichting de Utrechtse Muziekschool. Dit is weer een andere club dan corporatie De Utrechtse Muziekschool (DUMS), dat zelf geen subsidie rechtstreeks van de gemeente krijgt. Volgens de gemeente wordt de subsidie echter wel rechtstreeks doorgestort vanuit de stichting naar de corporatie. Daarom moet DUMS ook papieren aanleveren, maar de verantwoording is niet op orde.

‘Het lijkt zinvoller om samen om tafel te gaan dan de juridische weg te zoeken’

Beukema ontkent dit: “Wij hebben ondanks dat dit stichting UMS betreft onze jaarrekeningen van DUMS altijd gedeeld met de gemeente Utrecht. Daarnaast heeft de stichting elk jaar zijn verantwoording aangeleverd waarna de blokkade ervan af is gehaald. Het lijkt me zinvoller om hier samen om tafel te gaan en een oplossing te vinden dan de juridische weg te zoeken. Daarbij wil DUMS uiteraard wel aanschuiven bij UMS om ervoor zorg te dragen zo spoedig mogelijk helderheid te creëren.”

Hoe nu verder?

De gemeente blijft erbij dat het pand behouden moet blijven voor amateurkunsteducatie en erfgoed. Het gemeentelijk plan voor het pand is recent geactualiseerd, wat ook als basis moet dienen voor de verbouwing die er ooit moet komen. Te lezen is: “Wie Parijs bezoekt start bij het Louvre, Amsterdam heeft het Museumplein. Waar ga je heen als je Utrecht bezoekt? Juist, naar het Domplein.”

Een onafhankelijke partij moet het beheer op zich gaan nemen waarbij het gebouw veel meer open wordt voor bewoners en bezoekers van Utrecht. Beukema geeft wel aan blij te zijn dat de gemeente onderschrijft dat het pand voor amateurkunsteducatie behouden blijft. “Hopelijk blijft  muziekeducatie ook onder onafhankelijk beheer betaalbaar en toegankelijk voor de Utrechters.”

‘Het gebouw heeft enorme potentie, het moet de deuren meer openen’

Ook Pieren van DOMunder maakt zich hier hard voor samen met andere Domplein partners zoals de Domtoren en Domkerk: “Het gebouw heeft enorme potentie, het moet de deuren meer openen en op een natuurlijke manier in verbinding komen met het plein en de beleving van het 2000 jaar erfgoed op én onder het Domplein. Dit is het moment om dit echt te gaan bewerkstelligen.”

Reactie gemeente Utrecht

De gemeente ontkent dat ze de partijen gevraagd of onder druk heeft gezet om DOMUS op te richten. Ook zou er geen toezegging zijn gedaan dat er een onrendabele top gedekt zou worden. “De gemeente heeft DOMUS ten slotte – onverplicht – financieel geholpen door een bedrag van ruim 116.000 euro aan energiekosten en belastingen voor 2022 kwijt te schelden.”

Over de verbouwing: “Het is niet gelukt om de ambities van de partijen en het beschikbare budget op één lijn te brengen. Overigens heeft ook de moeizame communicatie binnen DOMUS ervoor gezorgd dat er geen helderheid kwam over bepaalde onderdelen dat zorgde voor vertraging in het proces. […] Op basis van een gezonde financiële situatie, een haalbare pandexploitatie en heldere organisatievorm kan de verbouwing gepland worden.”

Verder laat de gemeente weten: “We vinden het als gemeente vervelend dat we nu in de huidige situatie zijn beland. Ondanks diverse inspanningen (gesprek wethouders en bestuur, kwartiermaker) om de ambitie om van het Domplein 4-5 een huis voor amateurkunsteducatie te realiseren, moeten we helaas concluderen dat DOMUS onvoldoende in staat bleek te voldoen aan de financiële verplichtingen richting de gemeente.”