De grootste batterijenfabriek van Nederland stond ooit midden in de wijk Pijlsweerd. Hier werden de bekende Witte Kat-batterijen gemaakt. Er werkten honderden mensen, onder wie veel vrouwen en meisjes, maar het bedrijf was klein begonnen als fietsenzaak. De in Duitsland geboren oprichter werd na de Tweede Wereldoorlog van collaboratie beschuldigd, maar uiteindelijk gerehabiliteerd.

De Duitse immigrant Caspar Paul Herberhold (1884-1967) begon in 1916 een handelsonderneming in Zwolle, maar die ging al snel failliet. In 1921 startte hij een rijwiel- en ijzerwarenhandel en verhuisde datzelfde jaar naar Utrecht. Daar zette hij de zaak voort aan de Leidseweg (bij het huidige Smakkelaarsveld), samen met zijn zwagers Franz en Ernst zur Lage. De (handmatige) productie van batterijen was aanvankelijk een experimentele nevenactiviteit, die plaatsvond op een zolder aan de Kromme Elleboogsteeg. In 1926 werd de zaak opgesplitst in Batterijenfabriek Herberhold en Rijwielhandel Gebr. Zur Lage. De Zurla-rijwielen, die het bedrijf zelf assembleerde, zouden nog tot in de jaren tachtig geleverd worden, laatstelijk vanuit Nieuwegein.

Herberholds batterijenfabriek vestigde zich in een pakhuis aan de Westerdijk 1 (tegenwoordig Albert Heijn Oudenoord). Er werkten aanvankelijk 15 mensen. De productie bestond uit vijf stappen, te beginnen met het maken van hulzen uit schijfjes zink. Die werden volgegoten met elektrolyt, een mengsel van zinkchloride en meel. De batterijen gingen vervolgens in een stoombad om de inhoud te laten stollen. Daarna werd een prop met koolstofstaaf in de huls geperst en werd die afgesloten met een plaatje. Tot slot testte men de batterijen en voorzag ze van een etiket.

Tekst loopt door onder de afbeeldingen

Witte Kat

Het aantal personeelsleden vertienvoudigde in enkele jaren, zodat in 1929 een veel grotere locatie nodig was. Die werd gevonden op een terrein aan de Balkstraat en Nieuwe Pijlsweerdstraat, waar architectenbureau Gebr. Koster een langgerekt fabriekspand ontwierp. Behalve de centrale werkplaats waren er een mengerij, stamperij, laboratorium, kantoor en diverse opslagruimtes. Overigens had het bedrijf ook pakhuizen aan de Eligenstraat en Alexander Numankade. Herberhold produceerde verschillende soorten en merken batterijen, maar het bekendst werd ‘huismerk’ Witte Kat. Die naam werd bedacht door zwager Ernst zur Lage, die zelf zo’n huisdier had en katten zulke taaie beesten vond.

Door toenemende vraag naar batterijen groeide het personeelsbestand tot ruim 250 personen, onder wie veel vrouwen en meisjes. Zij waren vingervlug en ook nog goedkoop. Er moest hard gewerkt worden, maar Herberhold stond goed bekend bij het personeel. Hij organiseerde uitjes en feesten en daar bleef het niet bij, zoals later gememoreerd zou worden: ‘Hij eiste bijzonder veel van zijn personeel, waarvoor hij als sociaal voelend mens veel heeft gedaan. Aan personeelsleden die hun zilveren jubileum vierden schonk hij een huis’ — bepaald geen kleinigheid! Uiteindelijk zouden twintig jubilarissen zo lid worden van de ‘personeelvereniging van Huiseigenaren’. Zelf reed Caspar Herberhold, inmiddels tot Nederlander genaturaliseerd, graag in grote Amerikaanse auto’s zoals de Lincoln Zephyr.

De fabriek exporteerde ook veel batterijen, vooral naar Engeland. In 1932 meldde een Australische krant: ‘The world famous firm of Herberhold’s, Utrecht, Holland, which has been manufacturing all types of dry batteries for over 30 years, has established a branch factory in Melbourne.’ Kennelijk had men de ouderdom van het moederbedrijf overdreven of een fout gemaakt. De Australische tak werd overigens geen succes. Ook in Nederland ging het minder door de crisis, maar ook omdat veel huizen op het elektriciteitsnet werden aangesloten en dus ook apparaten zoals radio’s. Maar de productie nam weer toe door orders van het Ministerie van Defensie vanwege de oorlogsdreiging.

Rehabilitatie

Tijdens de bezetting bleef het bedrijf niet alleen draaien, het fabriekscomplex werd zelfs flink uitgebreid door de Zeister architect Leo G. Visser. Door alle onzekerheid kochten mensen meer batterijen en ook de Duitsers hadden die in grote aantallen nodig. Herberhold werd daarom na de bevrijding beschuldigd van economische collaboratie, waarvoor de eigenaar-directeur 14 maanden vast kwam te zitten. Zijn geruchtmakende proces duurde twee jaar; pas in 1949 volgde rehabilitatie. Bij zijn begrafenis in 1967 sprak de oud-commandant van de Binnenlandse Strijdkrachten Siem de Man over Herberhold: ‘Hij schroomde niet over zaken en personen te zeggen wat hij ervan dacht. Een tussenweg was niet mogelijk, dat heeft hem direct na de oorlog veel moeilijkheden bezorgd. Het waren niet de besten die hebben getracht hem nadeel te bezorgen. Hoe meer men hem ook trachtte te vernederen, des te minder gaf hij krimp. Want hij wist voor een rechtvaardige zaak te strijden. Dat ging echter ten koste van de gezondheid van zijn echtgenote.’

Herberhold was in 1959 gestopt als directeur, maar bleef nog aan als commissaris, want het bedrijf was inmiddels een NV. Op zijn 75e verjaardag nam hij definitief afscheid van het bedrijf dat hij met veel inzet had opgebouwd. Er verscheen toen een geïllustreerd gedenkboekje, geschreven door dichter Clinge Doorenbos. De batterijenfabriek bleef onder de naam Witte Kat nog lang een grote werkgever in Pijlsweerd, maar werd overgenomen door VARTA. In 1976 viel het besluit om de Utrechtse fabriek te sluiten; een kleine vestiging ging verder op Lage Weide. Het fabriekscomplex aan de Balkstraat is omstreeks 1980 gesloopt. In 2009 staakte VARTA de productie van Witte Kat-batterijen.