De Gemeentelijke Gasfabriek aan de Blauwkapelseweg leverde niet alleen energie waarmee bedrijven hun apparaten konden aandrijven, maar de gasproductie zwengelde de bedrijvigheid ook op een andere manier aan. Bij de winning van gas uit steenkool kwamen namelijk reststoffen vrij die bruikbaar waren in de chemische industrie. Zo kon teer dienen als bindmiddel voor asfalt. Brandstofhandelaar Gijsbertus Takken (1862-1929), die niet ver van de gasfabriek aan de Wittevrouwensingel woonde, zag daar wel brood in.

Ervaring met asfaltfabricage had Takken niet en daarom zocht hij een compagnon. Dat werd de Duitser Heinrich Max Stein (1861-1892), wiens vader een asfaltfabriek had bij Leverkusen. Stein en Takken, nog geen dertig jaar oud, begonnen in 1889 de Utrechtsche Asphaltfabriek, ‘eene vennootschap tot het fabriceeren van en het drijven van handel in asphalt, dakpapier, asphaltvloeren, houtcement en verdere asphaltbewerkingen’. Zij vestigden hun bedrijf tussen de Gansstraat en Kromme Rijn, tegenover de Begraafplaats Soestbergen. Ligging aan het water was essentieel voor de aan- en afvoer.

De aangeleverde kolenteer werd eerst gefilterd en in ondergrondse tanks bewaard. Er volgde een gang door vier distilleerketels. De gezuiverde teer werd vervolgens in verschillende asfaltproducten verwerkt: harde ‘cement-mastiek’, zacht ‘houtcement’ en vooral ook asfaltpapier, gebruikt voor dakbedekking. Daarvoor werd viltpapier gedrenkt in vloeibaar teer, gemengd met zand of zaagsel, en op rollen gedroogd. Asfalt diende nog nauwelijks als wegverharding, maar vooral voor het vochtbestendig maken van daken, vloeren, bruggen en gewelven. Volgens een advertentie uit 1894 was de Utrechtsche Asphaltfabriek de ‘Eenige inrichting van dien aard in ons land’.

Tekst loopt door onder de foto’s

Voorheen Stein en Takken

Al in 1891 overleed Max Stein op 30-jarige leeftijd. Takken zette de fabriek voort met Steins schoonvader als administrateur. Een jaar voor zijn dood was Stein namelijk getrouwd met Emma Anna, dochter van August Gustav Gurtzgen (1841-1927). Deze Duitser woonde al langer in Utrecht en werkte als bureauchef bij de spoorwegen. In 1900 besloot oprichter Takken zich op zijn andere activiteiten te richten: de brandstofhandel en verzekeringen. De asfaltfabriek kwam in handen van Jacob Eliza Catrinus van Geuns (1872-1952). Hij was in Delft afgestudeerd als civiel ingenieur en had enkele jaren in Nederlands-Indië gewerkt. Van Geuns richtte de ‘NV Utrechtsche Asphaltfabriek voorheen firma Stein en Takken’ op met een aandelenkapitaal van 2 miljoen gulden.

Onder Jacob van Geuns zou de asfaltfabriek groeien en bloeien, maar de directeur had ook tijd voor andere dingen. In Delft was hij begonnen met de schermsport, populair onder studenten, maar Jacob was er nooit mee gestopt. In 1912 zou hij op 40-jarige leeftijd meedoen aan de Olympische Spelen in Stockholm. Hij werd echter in de kwalificatieronde al uitgeschakeld. Als fabrikant had hij meer succes.

Ondertussen had August Gurtzgen, de schoonvader van Stein, een conflict gekregen met de nieuwe eigenaar. Gurtzgen begon in 1902 voor zichzelf: de Eerste Nederlandsche Asphaltfabriek aan de Zonstraat. Uit die naam en uit het oprichtingsjaar ‘1889’ dat hij in advertenties gebruikte, blijkt dat Gurtzgen zichzelf als de ware voortzetting zag. Later kreeg hij een compagnon en heette deze asfaltfabriek Gurtzgen & Van Straaten. Het bedrijf aan de Zonstraat bleef veel kleiner dan de fabriek aan de Gansstraat.

In 1906 voorzag architect Marinus Kuiler het fabrieksterrein van een nieuw kantoorgebouw, het witte pand dat nog aan de Gansstraat staat. Kuiler ontwierp vlakbij aan de Koningsweg ook de machinefabriek Jansen & Sutorius, aan de Wittevrouwensingel veevoederfabriek Hooghiemstra en aan de Oudegracht sigarenfabriek De Gesloten Steen.

Bloei, brand en vertrek

In 1907 nam Van Geuns de Amsterdamsche Asphaltfabriek over, waarna het bedrijf twee productielocaties had. In Utrecht’s nijverheid en handel in woord en beeld (1913) stond: ‘De geheele fabriek is gebaseerd op massa-fabricage. In de Amsterdamsche en Utrechtsche tezamen, bedraagt de productie van asphaltpapier gemiddeld 12000 Meter (dat is 800 rol) daags.’

De directeur zocht steeds nieuwe asfalttoepassingen, zoals ‘Systeem Octrodak’ en ‘Redcover Tennisbanen‘. Een nieuwe afdeling voor de land- en tuinbouw maakte ontsmettingsmiddellen; zo werden ‘boomen die gaten hebben, gevuld met asphalt, om schimmel e.d. te bestrijden’. Het bedrijf begon een laboratorium voor de destillatie van naftaleen voor mottenballen. Om ook benzeen te kunnen maken, nam het Utrechtse bedrijf in 1918 de Maatschappij tot Bereiding van Koolteerproducten in Krimpen aan de IJssel over.

In hetzelfde jaar brak er een grote brand uit in de Utrechtse fabriek, waarbij veel installaties verloren gingen. Omdat er toch ook al veel stankoverlast was voor omwonenden, werd besloten de teerdestillatie alleen nog in in Krimpen aan den IJssel te doen en in Utrecht slechts asfaltpapier te produceren. Met de gemeente werd nog tevergeefs onderhandeld over een nieuwe locatie nabij de industriehaven aan het Merwedekanaal.

In 1925 vierde Jacob van Geuns zijn 25-jarig jubileum als directeur. Op een groepsportret van de directie en het personeel stonden bijna 200 personen. Van Geuns nam in 1934 afscheid. Feestelijk was dat niet, want het moment viel samen met de beëindiging van de productie aan de Gansstraat vanwege de economische crisis. Wel bleef er een depot voor opslag en verkoop. Asfalt(papier) werd alleen nog in Krimpen gemaakt en later in Uithoorn. Na de oorlog volgde namelijk een fusie met de Nederlandsche Teer- en Asphaltindustrie in die plaats. Vanaf 1959 heette het bedrijf Cindu (Chemische Industrie Uithoorn).

Cindu zou daar tot 2014 bestaan, maar het Utrechtse depot werd in 1981 verlaten. Op het voormalige fabrieksterrein kwam woningbouw aan de Eendstraat en IJsvogelhof, maar eerst was een grootschalige bodem- en grondwatersanering nodig. Die duurde tot 1990 en kostte 48 miljoen gulden. Aan het verleden herinnert nog het pand Gansstraat 132 met het opschrift ‘Depot NV Utrechtsche Asphaltfabriek’.