Verdwenen villa’s: Huis Voorzorg aan de Catharijnesingel Verdwenen villa’s: Huis Voorzorg aan de Catharijnesingel

Verdwenen villa’s: Huis Voorzorg aan de Catharijnesingel

Verdwenen villa’s: Huis Voorzorg aan de Catharijnesingel
Villa Voorzorg door Nicolaas Kamperdijk, 1867 (Het Utrechts Archief)
Deze nieuwe serie gaat over verdwenen villa’s in Utrecht: grote, vrijstaande woonhuizen in een groene omgeving, bewoond door de elite. De meeste huizen die aan bod komen, dateren uit de 19e en vroege 20e eeuw. Ze stonden net buiten de toenmalige stad, al waren er ook enkele binnen de singels. Veel van deze villa’s zijn in de loop der jaren gesloopt om plaats te maken voor moderne bouwwerken of vanwege stadsuitbreidingen. Een voorbeeld is het landhuis Voorzorg dat aan de Catharijnesingel stond, tegenover de Geertekerk. Daar verrezen omstreeks 1900 de huizen rond de Justus van Effenstraat, in de huidige buurt Hooch Boulandt.

Deze nieuwe serie gaat over verdwenen villa’s in Utrecht: grote, vrijstaande woonhuizen in een groene omgeving, bewoond door de elite. De meeste huizen die aan bod komen, dateren uit de 19e en vroege 20e eeuw. Ze stonden net buiten de toenmalige stad, al waren er ook enkele binnen de singels. Veel van deze villa’s zijn in de loop der jaren gesloopt om plaats te maken voor moderne bouwwerken of vanwege stadsuitbreidingen. Een voorbeeld is het landhuis Voorzorg dat aan de Catharijnesingel stond, tegenover de Geertekerk. Daar verrezen omstreeks 1900 de huizen rond de Justus van Effenstraat, in de huidige buurt Hooch Boulandt.

Begin 19e eeuw omvatte het gebied tussen de Catharijnesingel en de Kruisvaart (waarlangs later de spoorlijn werd aangelegd) drie buitenplaatsen met daartussen het Sterrenbos, een wandelpark annex exercitieterrein. Ter hoogte van de latere NS-hoofdgebouwen lagen Nieuweroord en Puntenburg. Aan de andere kant, ten zuiden van het Sterrenbos, lag buitenplaats Voorzorg. De naam was waarschijnlijk bedacht door Gijsbert Dirk Cazius (1722-1804), die er eind 18e eeuw een steen- en cementfabriek was begonnen: een ‘voorzorg’ voor de financiële toekomst van zijn familie. De fabriek met enkele arbeidershuisjes lag achteraan het terrein, tegen de Kruisvaart aan.

Cazius senior woonde elders, maar zijn zoon Jan Hendrik (1767-1845) liet in 1823 een herenhuis bouwen op Voorzorg, nabij de singel. Toen de buitenplaats in 1840 werd verkocht, telde het huis zeven benedenkamers, een slaapverdieping en zolders. Ook was er een koetshuis met stalling voor vier paarden. In het omringende groen stond een theekoepel van waaruit men zicht had op de singel en de stad. De nieuwe eigenaar van huis Voorzorg en de steenfabriek werd de advocaat en bankier Jan Gerlings (1806-1884), die er ging wonen met zijn vrouw Judith Oortman (1807-1886) en vijf kinderen. De steenfabriek werd geleid door de meesterknecht, zodat Gerlings zijn andere werk kon blijven doen. Hij woonde mooi in het groen en had ook nog extra inkomsten uit de fabriek.

Tekst loopt door onder de foto

Foto Voorzorg door Corine Ingelse, 1898. (Het Utrechts Archief)

Nicolaas Kamperdijk

In 1867 verkocht Gerlings het zuidelijk deel van zijn grond aan de gemeente Utrecht voor de bouw van het Stads- en Academisch Ziekenhuis, dat daar vier jaar later geopend zou worden. Waarschijnlijk met de 30.000 gulden die de grond had opbracht, liet Gerlings in hetzelfde jaar het huis Voorzorg uitbreiden en verfraaien tot een moderne villa. Daarvoor schakelde hij Nicolaas Kamperdijk (1815-1887) in, destijds de bekendste architect van Utrecht. Naast stations in Amersfoort en Zwolle en kerken in Zeist en Montfoort had hij in Utrecht herensociëteit De Vriendschap gebouwd (het latere Polman’s Huis) en het eerste hoofdgebouw van de spoorwegen aan het Moreelsepark. Hij was ook betrokken bij de restauratie van de Domkerk en de Geertekerk. Kamperdijk had ervaring met villa’s en landhuizen, zoals Villa Lievendaal op het Lepelenburg (met Samuel van Lunteren), Klein Zuylenburg in Oud-Zuilen en De Hemelsche Berg in Oosterbeek. In dezelfde periode als Voorzorg ontwierp hij ook Maliebaan 40, het latere Aartsbisschoppelijk Paleis. De architect woonde zelf aan de Catharijnesingel nabij het station, waar hij achter zijn huis de Westerstraat aanlegde.

Kamperdijk werkte in een neoclassicistische stijl met veel pleisterwerk en brede daklijsten. Soms gebruikte hij gotische elementen zoals torentjes, maar niet bij Voorzorg. Het vierkante huis kreeg aan de kant van de Catharijnesingel een driezijdige uitbouw met veranda’s die waren voorzien van houtsnijwerk. De entree aan de zijkant had een portiek met tuinvazen en een stenen balustrade, zo blijkt uit Kamperdijks kleurrijke presentatietekening uit 1867. De kozijnen waren crèmekleurig geschilderd en voor de ramen zaten louvre luiken.

De tuin was aangelegd in romantische landschapsstijl met slingerpaden, bossages en dichter bij het huis gazons met ronde bloemperken. Er was ook een vijver en een bruggetje over een zijtak van de Kruisvaart. Naast de al oudere theekoepel en het koetshuis beschikte Voorzorg over een prieel, een oranjerie en een plantenkas die deels als wintertuin diende met tropische planten. Ook was er een tennisbaan. Al deze elementen zijn te zien op een serie foto’s uit meerdere seizoenen die vlak voor de sloop van Voorzorg in 1900 zijn gemaakt door Corine Ingelse (1859-1950). Zij was een van de weinige vrouwelijke fotografen uit die tijd en had haar studio aan de door Kamperdijk gebouwde Westerstraat.

Tekst loopt door onder de foto

Familie Gerlings in de plantenkas, foto Corine Ingelse (Het Utrechts Archief)

Bouwterreinen

Op sommige foto’s uit de serie staan leden van de familie Gerlings-Oortman, nazaten van Jan Gerlings. Na diens dood had een van zijn zoons Voorzorg bewoond: de gemeenteontvanger Cornelis Gerlings (1834-1898). Toen Cornelis ook overleed, besloot zijn vrouw Geertruida Hasselman (1850-1935) samen met haar kinderen om Voorzorg te verkopen. Een stuk grond ging naar het rijk voor uitbreiding van het academisch ziekenhuis. Met de gemeente werd onderhandeld over de aankoop van de rest van het bezit. Toen dat niet snel genoeg ging, richtte de familie de Maatschappij Voorzorg tot Exploitatie van Bouwterreinen op (zie Steengoed 43 voor achtergronden).

De bouwmaatschappij liet nieuwe straten ontwerpen en bouwkavels intekenen, die in de verkoop gingen. In 1900 werd de villa Voorzorg gesloopt. Tussen 1901 en 1905 verrezen woonhuizen voor de middenstand aan de Catharijnesingel, Justus van Effenstraat, Nicolaas Beetsstraat, Schroeder van der Kolkstraat en Hartingstraat. De Maatschappij Voorzorg betaalde mee aan de aanleg van de Bartholomeusbrug (1902) voor een betere verbinding met de binnenstad en droeg de nieuw aangelegde straten over aan de gemeente.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

14 Reacties

Reageren
  1. Bayerwald

    Arjan, wederom chapeau! Heerlijk die verhalen. Het gebied dat je beschrijft ken ik heel goed uit m’n HBS-tijd in de vijftiger jaren. (Gem.H.B.S. op de hoek Catharijnesingel/Nicolaas Beets straat, nu onderdeel van het Gerechtsgebouw). Hartelijk dank! Ik kijk uit naar de rest van deze nieuwe serie.

  2. Pol

    Ik voel een nieuw, mooi boek aankomen!
    Ik teken alvast in 😉

  3. engel van dienst

    …en we hadden ook nog het voormalige ziekenfonds Voorzorg aan de Catharijnesingel

  4. Ton Hooft

    Dank weer voor een mooie reis in de tijd inclusief de links voor de verdiepingen Arjan.

  5. Nina

    Bedankt weer voor een mooi verhaal, Arjan!

  6. Koel Hoofd

    Dank Arjan voor het zoveelste pareltje.

    De link naar steengoed 43 is ook leuk!

  7. Julius de Goede

    Voor de goede orde:
    de singel is de weg die langs het water loopt. Dat water heet stadsbuitengracht.

    Of vergis is me heel erg?
    Julius

  8. Abe

    @Julius de Goede, De term singel kan gebruikt worden voor zowel de gracht/het water als de weg langs de gracht rondom de stad. Catharijnesingel is dan wel weer alleen de naam voor de singel daar. Als je alleen naar het water wil refereren is stadsbuitengracht inderdaad een betere benaming.

  9. Arjan den Boer

    @Julius de Goede

    Dat wordt door elkaar gebruikt, maar singel slaat in eerste instantie op het water, de singelgracht. Woord komt neem ik aan van omsingeling.
    Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Singel_(gracht)

  10. Dolf

    Het is Sterrebos, niet Sterrenbos. Sterrebos refereert aan een aantal paden in het bos in de vorm van een ster.

  11. Willem Wesseling

    Zat er in de naam “Voorzorg en Hulp bij Ziekte”, het ziekenfonds dat op de hoek Catharijnesingel/Nicolaas Beetsstraat zat, een verwijzing naar de voormalige villa of was dit puur toeval en werd er alleen “”Preventieve zorg” mee bedoeld?

  12. Arjan den Boer

    @Willem Wesseling

    Zover ik heb kunnen nagaan is de naam en plek van Voorzorg en Hulp bij Ziekte een (mooi) toeval!

  13. Julius de Goede

    In de stukjes is sprake van “singel” als ware het water.
    Ik meen ooit geleerd te hebben dat de singel de WEG is rond de “stadsbuitengracht”.
    Of is een en ander veranderd?

  14. Krakend Gebit

    Lees dit altijd met veel plezier. Ben ook even naar topotijdreis gegaan waar je mooi de ligging van Voorzorg kan zien. Kaartje 1900;
    https://www.topotijdreis.nl/kaart/1900/@136546,455048,11.14

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).