Veel Utrechters zijn er wel eens langsgefietst. De boogpoort op de weg tussen de Mariaplaats en Lange Smeestraat. Met de kinderen in vreemde kledij en een Latijnse spreuk in goud. Wat zit daar achter?

Als je door deze poort loopt, zie zo op het eerste gezicht niet veel bijzonders; een kinderopvang en wat oude gebouwen, heerlijk rustig. De andere kant van dit gebouwencomplex is wel algemeen bekend: het oude – ooit gekraakte – Tivoli, dat daarvoor NV-huis genoemd werd en waar nu Kyteman muziek maakt. Deze plek draagt een interessante geschiedenis met zich mee: de eeuwenlange opvang van weeskinderen tussen 1582 en 1926 in het Gereformeerd Burgerweeshuis.

We moeten voor het verhaal verder terug; naar 26 januari 1492 als Evert Zoudenbalch, een Utrechter met een respectabel aantal functies, het eerste weeshuis in de noordelijke Nederlanden sticht. Hij noemt het naar de populaire heilige St. Elisabeth. De huidige St Elisabethstraat dankt daar zijn naam aan. Dit eerste weeshuis was op de hoek van deze straat en het Catharijneveld, nu het Vredenburg. Een gevaarlijke plek, bleek later in 1577 toen het gebouw zwaar beschadigd raakte tijdens het beleg van het kasteel Vredenburg. Daarbij moest de Spaanse bezetter het onderspit delven tegen de bewoners van de stad (met Trijn van de Leemput als aanvoerder).

Ook na de Reformatie in 1580 was de behoefte aan de opvang van weeskinderen hoog Het weeshuis werd voortgezet in het voormalige kloostercomplex van de Regulieren tussen de Oudegracht en de Springweg. Maar dan wel als een Gereformeerd Burgerweeshuis, geleid door burger-regenten die toezagen dat de ‘binnenvader’ zijn werk naar behoren deed. De kinderen moesten burgerlijk fatsoen en eenvoud uitstralen en daarbij speelde het uniform een belangrijke rol. Op de afbeelding boven de poort is te zien hoe ze door het leven gingen: in opvallend blauw en wit, een stigma als wees.

Over het leven van de honderden wezen die zijn opgegroeid in dit weeshuis leren we uit de notulen van de regenten. Kennelijk was er soms sprake van grote wanorde en moesten reglementen zorgen voor het voorkomen van ‘oneerlijke’ boeken lezen, tieren, razen en roken. Ook kwam er een ordonnantie voor tappers en kroeghouders waarbij wezen niet naar binnen mochten en absoluut geen alcohol kregen. De kroegbazen zijn er nooit zo van onder de indruk geweest.

Lijfstraffen

In die tijd zag men lijfstraffen als een correctie volgens Bijbelse voorschriften. Een van de methoden was het houten ‘blok’ aan het been. Toen Claes Everts na een jaar ‘blokken’ onverbeterlijk bleek, plaatsten de regenten hem op een Oost-Indiëvaarder.

Voor het Burgerweeshuis was uitbesteding een belangrijke bron van inkomsten. Kinderen werden, als de binnenvader ze geschikt achtte, bij een werkbaas ondergebracht. Hij inde het loon, maar handige weesjongens verdienden toch een zakcentje bij en verbrasten dat voordat de binnenvader het zou afnemen. Meisjes werden al vanaf 7 jaar uitbesteed aan een kousenfabrikant, waardoor ze alleen op zondag onderwijs konden krijgen.

In de loop van de achttiende eeuw zien we dat de regenten meer oog kregen voor de opvoeding. De wezen kozen daarom zelf vaker voor een deugdzaam leven. Het negatieve beeld over weeskinderen in het verleden is overtrokken; de wezen uit het Utrechtse Burgerweeshuis leden geen ondragelijk bestaan. Uiteindelijk liep in het begin van de twintigste eeuw het aantal weeskinderen sterk terug – in 1920 waren het er nog maar 14 – dat in 1926 na 344 jaar wezenzorg een verhuizing kwam naar de Nieuwegracht 28, Het Evert Zoudenbalch Huis. De Nederlandse Vervoersbond van tram en spoorpersoneel werd de nieuwe eigenaar. De weeskerk werd theaterzaal en de regentenkamer biljartzaal. De poort aan de Springweg bleef staan, inclusief de oorspronkelijke Latijnse spreuk: ‘Gelukzalig is de mens die een open oog heeft voor armen en misdeelden’. Een spreuk die vandaag nog opgeld doet.

Bron: Burgerwezen van Utrecht, 500 jaar stichting Evert Zoudenbalch, Uitgave bij de tentoonstelling in het Centraal Museum maart/april 1991
Door: Gilde Utrecht