Bij opgravingen in de Merwedekanaalzone zijn archeologen op een ‘spookachtig’ gat gestuit dat dateert uit de Romeinse tijd. Het gat is het gevolg van een grote overstroming die zo’n 2000 jaar geleden zou hebben plaatsgevonden. Ook werden de restanten van een brug gevonden. De archeologen zijn razend enthousiast en spreken over een unieke ontdekking. De alomvattende vraag die bij archeoloog Erik Graafstal en zijn collega’s dan ook opkwam was: ‘Wat is hier samengekomen?!’

De noordgrens van het Romeinse Rijk, ook wel de Limes genoemd, liep onder meer door Utrecht. Deze Limesweg was voor de Romeinen een cruciale verbindingsroute die omstreeks het jaar 85 is aangelegd, waarmee alle militaire posten en forten met elkaar verbonden werden.

Gemeentelijk archeoloog Graafstal legt uit: “De Limesweg was ook wel de ‘Romeinse A1 van Nederland’, en daardoor van grote waarde voor de Romeinen, rondreizende staatsdienaren, koeriers, patrouilles en de weg werd gebruikt voor de bevoorrading van posten.” De vijf meter brede weg die bestond uit twee rijstroken, was volgens Graafstal van het ‘allerhoogste niveau’ uit die tijd. 

Alarmbellen 

Archeologen vonden eerder al aftakkingen van de Limes die naar het Domplein liepen. Bovendien was al bekend dat er op de Merwedekanaalzone een belangrijk knooppunt van de Limes lag. De Limes loopt door het noordwesten richting het zuidoosten van de Merwedekanaalzone, en in 2014 waren archeologen bij de bouw van de woontorens Pax en Lux al op een ‘mysterieuze vondst’ gestuit.

Op de plek van die gebouwen was namelijk een afsplitsing van de Limes te zien. Destijds kon deze afsplitsing niet verklaard worden, maar nadat begin dit jaar eenzelfde afsplitsing in het noordwesten van de Merwedekanaalzone werd gevonden, gingen volgens archeoloog Nils Kerkhoven ‘alle alarmbellen af’. 

De archeologen hebben ruim tien jaar in spanning moeten afwachten wat deze mysterieuze afsplitsing inhield, maar door de recente opgravingen is duidelijk geworden dat er een omleidingstracé is gemaakt door de Romeinen, waarschijnlijk op last van de Romeinse keizer Hadrianus. Graafstal vertelt: “We stuitten op een spookachtig en kolkend gat waar het omleidingstracé omheen is gelegd.” 

Tekst loopt door onder de foto

Watersnood

Volgens Kerhoven was de Limes ingericht als een weg met een van grind-bestaande bovenlaag, waarbij de weg als het ware opgehoogd was en met houten palen verstevigd. Door de ophoging was de Limes een soort dijk, en het grind moest stevigheid bieden zodat karren hier gemakkelijk konden doortrekken. Kerkhoven vertelt dat hij met andere archeologen en Dr. Kim Cohen, universitair docent aan de Universiteit Utrecht, al insnijdingen en bodemonderzoek had gedaan bij het gat.

Uiteindelijk bleek dat er een flinke laag wegdekgrind in het gat terecht was gekomen. De oorzaak? Volgens Kerkhoven en zijn collega’s een watersnoodramp die werd veroorzaakt door water dat omstreeks het jaar 103 vanuit de IJssel richting Utrecht stroomde. “Het water kon vrijuit richting Utrecht stromen aangezien er amper dijken waren in het vlakke Nederland”, aldus de archeoloog. De Limes, die als opgehoogde weg ook als een soort dijk fungeerde, is op de plek van het gat waarschijnlijk ingestort door de impact van het water waardoor er een gat is ontstaan.

Tekst loopt door onder de foto

Naast het wegdekgrind zijn de archeologen op enkele ‘schatten’ gestuit in het kolkgat. Herre Wynia, ook gemeentelijk archeoloog, laat met trots enkele vondsten zien; munten, dakpannen, kledingstukken, riembeslag van paarden, en een gordelketting van meer dan tweeduizend jaar oud die vermoedelijk van een vrouw of soldaat is geweest en uit een ver oord afkomstig is.

Daarnaast zijn ook basaltblokken uit het Duitse Bonn aangetroffen, die rond het jaar 100 veelal werden gebruikt om wegen te verstevigen. “Dit zijn diagnostische vondsten die ons enorm veel informatie geven”, aldus Wynia. 

Daarnaast is er een landhoofd van een brug aangetroffen aan het begin van het noordwestelijke omleidingstracé bij het gat. “Nadat de overstroming in het gat een meertje creëerde van zo’n 45 meter breed, hebben de Romeinen geprobeerd een brug te maken zodat men toch zo snel mogelijk door kon trekken”, legt Kerkhoven uit. Het ontstane gat in de Limes was logischerwijs een flinke klap voor de Romeinse infrastructuur.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De archeologen vermoeden dat er na het ontstaan van het gat nog enkele overstromingen hebben plaatsgevonden, wat de bouw van de brug aanzienlijk moeilijker maakte. Kerkhoven denkt dat de brug uiteindelijk maar vijftig jaar heeft kunnen functioneren, maar dat de Romeinen de (herstel)werkzaamheden op een gegeven moment zo zat waren dat ze er maar een omleidingstracé hebben aangelegd. 

‘Een smulgat’

Graafstal stelt dat het omleidingstracé een 140 meter lange wegomleiding is geworden met zware beschoeiing van eikenhout. Keizer Hadrianus heeft tijdens een inspectiereis vermoedelijk aangestuurd tot dit ‘deltaplan’, volgens de gemeentelijk archeoloog. Deze dynamische rivierdelta kostte de Romeinen aardig wat geld, maar ze hebben slimme vormen van watermanagement toegepast.

De archeologen hebben bijvoorbeeld duikers gevonden die het overstromingswater onder de weg door naar het achterland moesten brengen. “Voor de Romeinen was het weliswaar een rampgat, maar voor ons is het een smulgat”, stelt zijn collega Wynia vrolijk. 

Doordat het kolkgat continu volstond met water, zijn de houten heipalen die gebruikt werden voor de zijkanten van de Limes, het gevonden landhoofd, en duikers, in fantastische staat gebleven. Al het hout dat gevonden wordt gaat naar de zogenoemde ‘wasstraat’ van archeoloog en houtspecialist Silke Lange.

Tekst loopt door onder de foto

Samen met vrijwilligers wast Lange de stukken schoon. Ook Lange is razend enthousiast over de vondsten: “Ongelofelijk dat het hout zo goed bewaard is gebleven; het geeft ons massa’s informatie.” Zo zit het schors nog op enkele palen en door de zichtbare bewerkingssporen kan zelfs achterhaald worden welk gereedschap er is gebruikt.”

De houtspecialist vertelt dat door de jaarringen van het hout tot op het seizoen nauwkeurig kan worden afgelezen wanneer de bomen gekapt zijn. Een groot deel van het hout is volgens haar gekapt in de winter van 124-125 en bestaat grotendeels uit lokaal eikenhout. Lange vertel dat het hout in de regio op een gegeven moment op raakte: “We zien dat sommige palen zijn gemaakt van 80-jaar-oude bomen, maar dat andere palen aanzienlijk jonger zijn omdat de vraag naar hout zo groot was.”

Op een gegeven moment zou het bouwhout zelfs op zijn. “Bepaalde palen zijn afkomstig uit de Belgische Ardennen en via rivierwegen hiernaartoe gebracht omdat hier geen hout meer was”, stelt ze. Het hout dat door Silke Lange en de vrijwilligers wordt schoongemaakt zal hergebruikt worden door twee verschillende kunstenaars die houtbewerken.

Alsof deze opgravingen nog niet voor genoeg vreugde zorgden, vonden de archeologen op dinsdag 6 mei ook nog een paal van zo’n 5 meter lang die ze zelf de ‘raketpaal’ noemen. De houten paal zou gekapt zijn in de winter van 41-42 na Christus, ten tijde van de fortenbouw in de regio dus. “Ik was werkelijk sprakeloos toen ik hoorde van de oudheid van de raketpaal”, zegt Graafstal. Hij vertelt dat dit ‘museumstuk’ een van de eerste onderdelen moet zijn geweest van de landelijke infrastructuur in ons land. 

Tekst loopt door onder de foto

Binding 

Wethouder Rachel Streefland stelt: “Dankzij archeologie leren we over Utrecht en haar omgeving in vroegere tijden. Deze bijzondere ontdekking laat maar weer eens zien hoe belangrijk archeologisch onderzoek is.” Volgens de wethouder worden de uitkomsten van het onderzoek gebruikt bij de verdere ontwikkeling van de stad voor een sterkere binding van inwoners met Utrecht. “Zo verbindt erfgoed het verleden met het heden.” 

Dat deze overstroming niet eerder ontdekt is bij de bouw van gebouwen de afgelopen decennia op het terrein hebben gestaan is volgens archeoloog Kerkhoven niet heel gek: “In de jaren 50 was er gewoon ander beleid, toen werden de gebouwen uit de grond gestampt.” Het zou kunnen verklaren waarom deze overstroming toen niet is opgevallen. 

Het kolkgat zelf zal grotendeels gesloopt worden voor de bouwwerkzaamheden, en ook het landhoofd wordt uit elkaar gehaald. Het andere landhoofd van de brug ligt vermoedelijk onder een elektriciteitshuisje, maar daar zullen geen opgravingen worden gedaan. Ook het diepste gedeelte van het kolkgat en een wegomleiding uit het jaar 125 blijven onaangeraakt.

‘Als schat voor toekomstige generaties met andere vragen en verbeterde onderzoekstechnieken’, schrijft de gemeente. Wynia is blij dat de wegomleiding intact blijft: “Er komt een buurtparkje bovenop te liggen, dus het zal gelukkig niet beschadigd raken voor latere generaties.”