Arjan den Boer over verdwenen gebouwen: Het oorspronkelijke Tivoli | De Utrechtse Internet Courant Arjan den Boer over verdwenen gebouwen: Het oorspronkelijke Tivoli | De Utrechtse Internet Courant

Arjan den Boer over verdwenen gebouwen: Het oorspronkelijke Tivoli

Arjan den Boer over verdwenen gebouwen: Het oorspronkelijke Tivoli
Congres van de SDAP in Gebouw Tivoli, 1913 (Het Utrechts Archief)
De naam Tivoli heeft de afgelopen 175 jaar een reis door Utrecht gemaakt, en is inmiddels aangeland op het Vredenburg. Waar je aan denkt bij Tivoli hangt af van hoe lang je in Utrecht woont, of van welke generatie je bent. Velen zullen de naam associëren met het poppodium dat van 1981 tot 2014 aan de Oudegracht zat. Een vorige generatie denkt waarschijnlijk aan het Lepelenburg, waar decennialang het tijdelijke concertgebouw Tivoli stond. De oudste generatie zal nog herinneringen hebben aan de ‘echte’ concertzaal Tivoli aan de Kruisstraat, in 1871 gebouwd en in 1955 gesloopt.

De naam Tivoli heeft de afgelopen 175 jaar een reis door Utrecht gemaakt, en is inmiddels aangeland op het Vredenburg. Waar je aan denkt bij Tivoli hangt af van hoe lang je in Utrecht woont, of van welke generatie je bent. Velen zullen de naam associëren met het poppodium dat van 1981 tot 2014 aan de Oudegracht zat. Een vorige generatie denkt waarschijnlijk aan het Lepelenburg, waar decennialang het tijdelijke concertgebouw Tivoli stond. De oudste generatie zal nog herinneringen hebben aan de ‘echte’ concertzaal Tivoli aan de Kruisstraat, in 1871 gebouwd en in 1955 gesloopt.

Utrecht heeft de naam Tivoli te danken aan Cees van Leeuwen, die in 1839 een koffiehuis begon in het park op de hoek van de Wittevrouwensingel en Nachtegaalstraat. Hij noemde de uitspanning naar het Italiaanse lustoord Tivoli. In het park waren regelmatig concerten in muziektenten en houten concertzalen. In 1871 liet de toenmalige eigenaar Abspoel een echt concertgebouw bouwen aan de noordzijde, naast de HBS (nu Parnassos).

Architect van het neoclassicistische gebouw was Nicolaas Kamperdijk, die ook de stations Dordrecht en Zwolle ontwierp en in Utrecht sociëteit De Vriendschap (Polman’s Huis). Het gebouw had een lange gevel in het park en een entree met fronton aan de Kruisstraat. Een gang leidde langs de kleine zaal naar de rijk gedecoreerde Parkzaal met 1.600 zitplaatsen — en nog eens 1.100 op de galerij. Er werden bals, toneelvoorstellingen en concerten gehouden. Uit het huisorkest kwam het latere Utrechts Symfonie Orkest voort. Er waren ook vaak politieke bijeenkomsten, congressen, jubilea en tentoonstellingen.

Renovatie en sloop

In 1932 werd Tivoli grondig gerenoveerd; de oorspronkelijke decoraties werden toen uit de zaal verwijderd. Het Park Tivoli was inmiddels grotendeels verdwenen: er waren huizen gebouwd om de renovatie van het concertgebouw te bekostigen. Na de oorlog bleek de exploitatie lastig en in 1952 nam de gemeente de N.V. Tivoli over. Kort daarna kwam tijdens een concert een deel van het plafond naar beneden. Het gebouw bleek in slechte staat en restauratie werd niet meer mogelijk geacht. Sloop volgde in 1955.

Architect Bernard Bijvoet ontwierp een modern concertgebouw op de oude plek. Er ontstond twijfel of het wel de juiste locatie was; ondertussen werd op het Lepelenburg een tijdelijke houten zaal gebouwd. De entree was bescheiden, maar de zaal zelf kon 1.400 bezoekers aan. Om oude bomen op het Lepelenburg te sparen werden deze in het gebouw opgenomen, met de beroemde garderobe-boom tot gevolg. Het gebouw was voor drie jaar bedoeld, maar zou na enkele upgrades nog meer dan 20 jaar dienst doen.

Groot-Tivoli

In 1962 vond men de nieuwe wijk Kanaleneiland de juiste plek voor een definitief concertgebouw. Opnieuw door Bijvoet werd aan de Laan der Verenigde Naties een groot complex met concert-, theater- en congreszalen en veel parkeerruimte ontworpen. Het was met een prijskaartje van 24 miljoen gulden financieel onhaalbaar. Inmiddels lag Hoog Catharijne op de tekentafel; uiteindelijk kwam het nieuwe muziekcentrum op het Vredenburg, dat ook als naamgever fungeerde in plaats van Tivoli.

Het leegstaande noodgebouw op het Lepelenburg werd in 1979 gekraakt als alternatief podium voor de punkscene. Een ontruiming volgde; brandstichting maakte een spectaculair einde aan het houten gebouw. De actievoerders vonden een nieuw onderkomen in het voormalige NV-huis aan de Oudegracht — eerst als kraakpand, later gelegaliseerd en gesubsidieerd. Met het nieuwe TivoliVredenburg kwamen pop en klassiek in 2014 weer samen en is de naam Tivoli alsnog op het Vredenburg aangeland.

Aan de Kruisstraat staat een woongebouw waar ooit de ingang van concertgebouw Tivoli was. Op de plek van de grote zaal is nu een parkeerterrein. Daarachter houdt de kleine Tivolituin de oude naam in ere. Bij de ingang aan de Mulderstraat maakten Oscar-nominees Job, Joris en Marieke in 2015 een muurschildering voor de Grand Départ. Daarop is ook het oude Gebouw Tivoli afgebeeld.

Muurschildering bij de Tivolituin, 2016 (Arjan den Boer)
Muurschildering bij de Tivolituin, 2016 (Arjan den Boer)

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

8 Reacties

Reageren
  1. Henk de Beer

    Het houten gebouw Tivoli werd gesloopt en was nog eigendom van de gemeente Utrecht. De slopers waren druk in de weer de CV leidingen te verwijderen en daardoor is brand ontstaan. Omdat het illegaal ingehuurde slopers waren hebben die de benen genomen toen bleek dat de brand zich snel uitbreide. De brandweer werd gealarmeerd door derden en kwam daarna snel ter plaatse. Omstanders gaven aan dat er vermoedelijk in het pand nog mensen binnen waren. Daarop werd een redding ingezet. Ineens stond het pand volledig in lichter laaie en is een van de brandweermannen met ernstige brandwonden uiteindelijk uit het pand kunnen komen. Hij heeft blijvend letsel hieraan overgehouden. Het pand is volledig uitgebrand mede door de houten dakconstructie en de enorme dikke laag bitumineuze dakbedekking. Met veel rook en een enorme vonkenregen is met veel matieel getracht het vuur te beheersen.

  2. Jasper

    Ook het vermelden waard, Park Tivoli was tevens de locatie van de eerste filmvoorstelling in Utrecht, verzorgd door Christiaan Slieker in zijn reizende Grand Theatre Edison (29-11-1896). Het schijnt behoorlijk koud te zijn geweest, maar toch was de vertoning niet in de concertzaal, maar in een kermistent er naast. Er zit nog een gedenkplaat in de gevel van het advocatenkantoor op de hoek daar.
    Ik meen dat ook in het latere Tivoli Oudegracht nog een tijd filmvertoningen zijn geweest toen het nog het NV-huis was. Maar dan heb je het over de jaren ’30, ver voor mijn tijd.

  3. Joost

    Ik mis foto’s bij dit artikel. Gemiste kans. Stadsarchief?

  4. Marcel Gieling

    Mooi artikel Arjan.

  5. R

    Topverhaal. Arjan bedankt! :^)

  6. M. Terpstra

    Leuk verhaal. Jammer dat er geen foto bij zit van Tivoli op het Lepelenburg. Mijn vader (80 jaar) begint vaak over deze vestiging met z’n boom binnen als hij ons in Utrecht weer eens bezoekt.

  7. Elsje van Ree

    Ik herinner me mijn eerste klassieke concert in Tivoli Lepelenburg, Carmina Burana van Carl Orff, onderdeel van de vakbondsconcerten. De vakbondsconcerten waren bedoeld voor mensen met kleine beurs. En die boom, die stond er indrukwekkend te wezen.

  8. Hedwig Neggers

    In de jaren 90, toen ik als vrijwilliger werkte bij Tivoli, ben ik in het kader van mijn studie eens het Gemeentearchief ingedoken om meer te weten te komen over het gebouw aan de Oudegracht. In 1925 werd het pand gekocht door de Nederlandsche Vereeniging voor Spoor- en Tramwegpersoneel. De naam NV-huis is velen nog bekend. Uit die tijd dateren de rijen klapstoeltjes die nog jarenlang in Tivoli hebben gestaan. In het Gemeentearchief zijn nog tekeningen te vinden van de zaal, waarin de rijen stoeltjes zijn ingetekend. Ook kwam ik informatie tegen waaruit bleek dat ze op last van de brandweer vastgemaakt waren aan de vloer. Ergens op zolder heb ik nog en kopie van de tekening. Voor wie het leuk vindt is er de pagina https://nl.wikipedia.org/wiki/Oudegracht_245,

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).