Aan de rand van de stad en omringt door weilanden werden ruim een eeuw geleden plannen gemaakt voor een nieuwe buurt in Utrecht. Een grote groep arbeiders die voornamelijk werkten bij de spoorwegen ging samen aan de slag om hun eigen wijk te maken. In 1921, precies honderd jaar geleden, stonden de eersten huizen in De Tuinwijk.

Om het gelijk even op te helderen, De Tuinwijk ligt in de gelijknamige Utrechtse buurt Tuinwijk. Maar de verschillende woningblokken die oorspronkelijk De Tuinwijk vormden liggen tussen de huidige Van der Mondestraat, Zwaluwstraat, Willem Arntszkade en Gerard Noordstraat. Hoewel de geschiedenis van het buurtje wellicht niet bij veel mensen bekend is spreken deskundigen in een gemeentelijk onderzoek uit 2008 van een complex van algemeen belang, ‘vanwege zijn cultuurhistorische waarde als karakteristiek woningbouwcomplex voor spoorwegpersoneel en vanwege de historische verbondenheid van Utrecht en de spoorwegmaatschappijen’.

Maar wat is dat dan voor buurt? Zoals bovenstaande uitspraak – uit het rapport over de buurt van Marijke van den Heuvel – al weergeeft is het een bijzondere woonwijk. Net zoals er nu, in tijden van een woningcrisis, druk gesproken wordt over het moderne Merwede waren er rond 1900 ook nieuwe gedachten over woningbouw. In die tijd puilden steden eveneens uit, woonden veel gezinnen in kleine arbeiderswoningen veelal zonder tuin en onder slechte hygiënische omstandigheden. Tijd voor vernieuwing, dachten verschillende stedenbouwkundigen. Overgewaaid van de Britse garden city, ontstond het idee voor de tuinwijken; buurten met een dorps karakter met veel ruimte voor groen.

Ook in Utrecht leefden deze plannen. J.P. Fockema Andreae schreef in 1912 in zijn boek De hedendaagse stedenbouw al over de positieve effecten van tuinwijken op haar bewoners. Een paar jaar later was hij burgemeester van Utrecht. In buurgemeente Zuilen, tegenwoordig onderdeel van de stad, werden ook tuinwijken gebouwd: De Lessepsbuurt en Elinkwijk. De verschillende tuinwijken in Nederland zijn overigens niet allemaal volgens precies hetzelfde model gebouwd. De aanloop naar de bouw van De Tuinwijk kent een warrige geschiedenis. De groep arbeiders, die verenigd waren onder de noemer De Tuinwijk, liet in 1917 een ontwerp maken door directeur van Gemeentewerken A.H. Op ten Noort. Hij vertrok echter een jaar later. Daarop werd besloten het architectenduo Albert Kool en Albert van Rood in te huren. Volgens het ontwerp kwamen er 180 woningen, waren er meerdere typen huizen en verscheidende winkels. In 1921 begon de bouw van De Tuinwijk.

Een intrigerend verhaal gaat over de herkomst van de stenen. Het verhaal doet de ronde dat de wijk gebouwd is met stenen die afkomstig zijn van de Inktpot. De NS had twee steenfabrieken gekocht voor de productie van stenen voor het bekende gebouw aan het Moreelsepark. Vereniging De Tuinwijk, waarvan de leden dus veel banden hadden met de spoorwegen, wilde van de NS bakstenen overkopen. De gemeente zag dit echter niet zitten, omdat het zou gaan om onderhandse afspraken.

Uit het onderzoek van Van den Heuvel uit 2008 blijkt dat het niet meer terug te vinden is waar de bakstenen nou precies vandaan komen. Mogelijk toch van de Inkpot, maar dan wel zonder toestemming van de gemeente. Ze noemt de overeenkomsten tussen de bakstenen van Tuinwijk en de Inktpot opvallend: “beide van een donkere, rode kleur. Bovendien zijn bij de Inktpot om de kosten te drukken mondstenen – ook wel misbaksels genoemd – gebruikt voor de muren in het park. Het zijn bakstenen die tijdens het bakproces te dicht bij de mond van de oven hebben gelegen en die daardoor misvormd en zwartgeblakerd zijn. Ook woningbouwvereniging De Tuinwijk heeft deze misbaksels gebruikt in de muurtjes langs de voortuinen.”

Toen de eerste bewoners hun intrek namen in de nieuwe buurt troffen ze comfortabele huizen aan, die wel wat duurder waren dan gebruikelijk in die tijd. Er werden huren gerekend van 500 gulden. Anders dan bij menig andere tuinwijk hebben niet alle woningen een eigen tuin, omdat er boven- en benedenwoningen zijn. Ook zijn de architecten erg geïnspireerd door de Amsterdamse School. Het oorspronkelijke plan van de wijk was veel groter, het terrein liep helemaal door tot aan de Kardinaal de Jongweg. Maar het ontwerp is nooit verder uitgerold.

De wijk zelf is eigenlijk weinig veranderd de afgelopen decennia. De vier winkels zijn wel allemaal gesloten, twee zijn al tot woningen omgebouwd. Bij een gaat dat binnenkort gebeuren, de laatste jaren diende dit pand op de Van der Mondestraat als fietsenstalling – waarboven nog mensen woonden – voor de buurt. Het gehele hoekpand is recent verkocht. De 193 vierkante meter had een vraagprijs van 700.000 euro. De directe omgeving van De Tuinwijk is natuurlijk wel gigantisch anders geworden. Hele wijken zijn er nog omheen gebouwd. Een opvallende verandering is de demping van het Zwartewater direct naast de buurt. De Willem Arntszkade lag, zoals de naam ook al doet vermoeden, aan het water. Maar het Zwartewater werd eind jaren 60 en begin jaren 70 volgestort. Van de woonblokken zijn veel van de unieke architectonische elementen bloembakken aan de woningen als hoge zadeldaken, mooi houtwerk en uniek metselwerk bewaard gebleven. Het is de moeite waard om de buurt te bekijken.

In gesprek met bewoner Doete Regts

Doete Regts woont sinds 2010 op de Bucheliusstraat 1 in De Tuinwijk. Bij haar deur hangt een minibibliotheek. Dagelijks halen mensen er een boek uit, of wordt er een exemplaar in gestopt. Doete woont al meer dan 35 jaar in Utrecht. Ze woonde 20 jaar in de binnenstad. “Ik heb nu voor het eerst een tuin. Overdag spelen er kinderen op straat. Hier is het heerlijk rustig in de nacht. Dat was in het centrum soms wel anders.” Doete heeft het naar haar zin in de wijk. “Het is een gemengde buurt, met alleenstaanden, jonge gezinnen, ouderen, arbeiders en kunstenaars.” Als ze haar voordeur uitstapt kijkt ze uit op de monumentale poort op de Melis Stokestraat. Boven die poort staat het jaartal 1921. “Ik heb daar altijd op uitgekeken en mij gerealiseerd dat de wijk dit jaar 100 jaar bestaat.” Samen met andere buurtbewoners werd er besloten om dit jubileum te vieren.

Vanwege de nog steeds geldende coronamaatregelen kan dat voorlopig alleen nog kleinschalig maar de hoop is dat er later dit jaar toch nog een buurtfeest georganiseerd kan worden. Tot die tijd zijn er wel activiteiten. “Zo hebben enkele buurtbewoners op 29 mei een groendag georganiseerd. Die dag kunnen bewoners zelf aan de slag in de wijk om de buurt groener te maken. Er is geld geregeld van woningbouwvereniging Portaal en het initiatievenfonds van de gemeente om de in totaal 89 bloembakken van onze wijk aan de straatkant te vullen met geraniums.” Naast de groendag staan er nog meer activiteiten op de planning. “In september gaan we proberen om een kijk- en ontdek route te organiseren waarin wijkbewoners iets van zichzelf achter hun ramen kunnen exposeren. In de etalage van het voormalig winkelpand op de hoek van de Van der Mondestraat en de Melis Stokestraat komt een fototentoonstelling. Heb je foto’s die in De Tuinwijk gemaakt zijn in de jaren ’80 of daarvoor, stuur dan een berichtje naar joost@story-matters.nl. Dan gaat Joost kijken of deze foto’s een mooi plekje kunnen krijgen in deze tentoonstelling.”

Doete zelf is bezig om enkele stolpersteine te laten plaatsen in de wijk. Omdat haar vader in een concentratiekamp gezeten heeft, is ze in de oorlogsgeschiedenis van de wijk gedoken. Deze gedenktekens, ook wel struikelstenen genoemd, worden op tal van plekken in Europa voor huizen gelegd van mensen die door de nazi’s verdreven, gedeporteerd of vermoord zijn. Doete is het archief ingedoken en heeft enkele adressen in de wijk, op de Burmanstraat en de Willem Arntszkade, gevonden waar de gedenkstenen geplaatst kunnen worden. “Via via ben ik in contact gekomen met een buurtbewoner van wie zijn opa in het verzet zat. Hij is overleden in mei 1945 in Bergen-Belsen. Daar willen we een steentje voor plaatsen op de Bucheliusstraat.” De groendag, kijk- en ontdek route en steentjes zijn enkele van de activiteiten die de komende tijd moeten plaatsvinden. “Iedereen die wat wil organiseren kan iets oppakken, dus er komen vast nog meer dingen op de agenda.”