Weggestopt in een steegje bij de Vismarkt ligt de geboortegrond van Utrecht. Hier, in het voormalige paleis Lofen, gaf keizer Hendrik V op 2 juni 1122 stadsrechten aan de Utrechters, waarmee Utrecht officieel een stad werd. ‘Verborgen erfgoed’, zegt Tijn Pieren van DOMunder als hij bukt om binnen te komen in het voormalige paleis. De oude muren en pilaren van het paleis staan er nog steeds, al liggen ze verborgen in kelders onder enkele panden op het Domplein en de Vismarkt. Maar daar gaat verandering in komen.

De kelders zijn nu van Stadsherstel Utrecht en zo snel als de omstandigheden het toelaten, zijn er via DOMunder bezoekers welkom. De grote opening moet plaatsvinden op 2 juni 2022, als Utrecht 900 jaar stadsrechten heeft.

Duizenden mensen lopen dagelijks voorbij aan de plek waar Utrecht geboren is. Oplettende voorbijgangers herkennen wel het toegangshek met een kroon en de tekst Paleis Lofen, te vinden tussen Soep-er en een sieradenwinkel. De wereld erachter is echter nog gesloten. Tijn Pieren heeft de sleutel van het toegangshek, hij werkt bij DOMunder en is druk bezig om alles voor te bereiden zodat de geboortegrond van Utrecht een drukbezochte bezoeklocatie kan worden.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Paleis Lofen?
Maar wat is nou precies Paleis Lofen? Zoals bekend heeft het gebied rond het Domplein een hele lange geschiedenis. In een veel te beknopte versie is het als volgt samen te vatten. Op wat we tegenwoordig kennen als het Domplein bouwden de Romeinen een fort, aan de rand van hun imposante rijk bij de rivier de Rijn. Het fort met de naam Traiectum werd, nadat het Romeinse rijk was gevallen, onderwerp van strijd tussen christelijke Germaanse Franken en de Friezen waarbij de Franken de strijd wonnen. Traiectum veranderde zo in de burcht Trecht.

De burcht was de thuishaven van missionaris Willibrord en de latere bisschoppen – want op het Domplein stond natuurlijk ook de kerk – en de burcht was ook het bestuurlijke centrum van de omgeving. De burcht trok een hoop handelslieden en zo ontstond er al een bloeiende nederzetting met de naam Stathe. De ‘Lage Landen’ behoorde tot het Heilige Roomse Rijk en de toenmalige keizer wilde er een verblijfplek hebben. Het paleis werd rond 1040 gebouwd en kreeg de naam Lofen.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Dit paleis was dus voor zo’n zes weken per jaar het thuis van de leider van het gigantische Heilige Roomse Rijk dat een groot deel van Europa omvatte. Tijdens Pinksteren 1122 was keizer Hendrik V in Utrecht op bezoek. Na een conflict tussen hem en de religieuze leider, de bisschop, steunde de bevolking Hendrik V. Om ze daarvoor te belonen kregen de inwoners speciale rechten die op 2 juni 1122 in het paleis ondertekend werden.

Daarmee kreeg Utrecht stadsrechten en zodoende kon Utrecht uitgroeien tot een belangrijke middeleeuwse plaats, eigenlijk de hoofdstad van de Lage Landen in die tijd. En wat is er dan met het paleis gebeurd? Dat ging mogelijk verloren in 1253 toen er negen dagen lang een brand woedde in de stad. Enkele jaren later werden er in ieder geval drie huizen gebouwd op de restanten van het paleis.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Het paleis in 2021
Sindsdien is er natuurlijk een hele hoop veranderd en gebouwd in de omgeving. Het paleis is vanaf de straat nergens meer te herkennen. Terwijl Tijn het hek op de Vismarkt van slot haalt en daarmee de deur opent naar de nu nog verborgen wereld, vertelt hij: “Wij willen de geschiedenis van deze plek, de geboortegrond van Utrecht, weer zichtbaar maken.”

Achter de donkere steeg liggen meerdere kelders. Stadsherstel Utrecht heeft vorig jaar de kelders aangekocht van de – voor veel Utrechters bekende – bakkerij André & De Laat. In de kelders liggen nog een hoop oude bakkersproducten, maar ook een gedeelte van de wijncollectie van de erven van de bakker.

Tijn: “Dit was vroeger de begane grond van het paleis. Wat veel mensen niet weten is er dat een flink hoogteverschil is met het huidige Domplein. We staan nu zo’n 2,5 meter lager.” Lopend door de donkere ruimtes wijst Tijn alle kanten op: “Het interessante is dat we hier van vele eeuwen restanten van bouwwerken zien. Die liggen als lagen allemaal over elkaar en door elkaar heen.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Tijn opent een volgend hek. Door een smalle doorgang loopt hij verder in wat eruitziet als een duistere kerker. “En dit is het allermooiste”, zegt hij. “Hier staan we in een kelder met pilaren en steenwerk van het voormalige paleis Lofen. Hier kan je gesteente aanraken dat er al sinds 1040 staat. Hier is de stad Utrecht geboren. Hoe mooi is het dat straks, voor het eerst in 1000 jaar, iedere Utrechter hier bij kan.”

Toekomst
DOMunder heeft veel ervaring met het openstellen van verborgen erfgoed. Dit doen ze al jarenlang onder de grond op het Domplein. Paleis Lofen moet de volgende succesvolle attractie worden. Hoe ze dat gaan doen? Daar mogen Utrechters over meedenken onder de noemer ‘Vind Paleis Lofen’. De vergunningen zijn aangevraagd om te zorgen dat ze – als de omstandigheden het toelaten – de komende maanden de kelders open kunnen stellen voor bezoek en tijdens speciale dagen. Het plan is om doorgangen te maken in de niet-monumentale muren tussen de verschillende kelders, waardoor de omvang van het voormalige paleis beter ‘voelbaar’ wordt.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Overigens zien bezoekers de resten van paleis Lofen dit jaar nog niet in volle glorie. “Wij willen juist dat Utrechters mee gaan denken over hoe we dit gaan creëren. Zoals gezegd is dit de geboortegrond van Utrecht, het is dus ook een plek van alle Utrechters en het is dus ook aan ons als inwoners om te kijken hoe we die plek weer van ons allemaal willen maken.” Het plan is om de plek volledig ingericht te hebben op 2 juni 2022. Dan heeft Utrecht namelijk 900 jaar stadsrechten, die ondertekend zijn in het paleis. Dat moet volgend jaar groots gevierd worden en daarbij hoort ook de openstelling van die verborgen kelders waar Utrecht ‘geboren’ werd.