Bezongen in liedjes, vastgelegd op schilderijen en gefotografeerd door duizenden toeristen. De Utrechtse grachten mogen er zijn. Maar wat is eigenlijk de juiste schrijfwijze: Oude Gracht of Oudegracht? Een zoektocht op het internet laat zien dat beide vormen gebruikt worden. Maar er kan maar één goede spelling zijn.

De Centrale Bibliotheek zit gevestigd op de Oude Gracht 167. Althans, volgens de eigen website. De naastgelegen kledingwinkel vermeldt Oudegracht 165. De spellingscontrole van Microsoft Word heeft dan weer de voorkeur voor de naam met een spatie erin. Google Maps gaat voor het aaneengesloten woord. De bekendste gracht van Utrecht wordt veelvuldig op twee manieren gespeld. Maar in Utrecht zijn er eigenlijk ook twee Oudegrachten, of Oude Grachten. Er is de waterweg, en de straat.

Grachten graven

In 2022 heeft Utrecht 900 jaar stadsrechten. Het was ook rond 1122 dat er begonnen werd met het uitgraven van een nieuwe waterweg door de stad. Een deel van de gracht zoals wij die nu kennen lag er al. De noordelijke helft, vanaf de huidige Bemuurde Weerd was rond het jaar 1000 al gegraven, maar de verbinding tussen de Vecht en de Vaartsche Rijn moest nog afgerond worden. Vanaf het huidige Ledig Erf tot het stadhuis werd na 1125 gegraven waarmee de waterweg dwars door de stad, tussen de Weerdpoort en de Tolsteegpoort, af was. Tussen 1391 en 1393 werd een paar honderd meter verderop van deze gracht een nieuwe gracht gegraven. Daarmee was er een oude en een nieuwe gracht. Het woord gracht duidt hier de gegraven watergang aan.

‘Een gracht die oud is noem je oude gracht’

Namen werden toen ook nog niet gegeven, maar ontstonden gewoon. Zo was er ook ooit een oude en een nieuwe Steenweg. Die weg heette trouwens zo omdat die als een van de weinige wegen verhard was. In 2017 werd in Utrecht het boek Altijd zoeken naar de juiste naam uitgegeven. Dit boek werd door Bettina van Santen gemaakt ter ere van 50 jaar Commissie straatnaamgeving. Daar is in te lezen dat vroeger de ligging, aard, ontstaan en functie van een straat ten grondslag lagen aan de naam van een straat. Zo kon een naam van een straat ook gewoon weer veranderen als de aard of functie veranderde. Dit veranderde met de invoering van de Gemeentewet in 1851, hiermee werd de namen van straten een verantwoordelijkheid van het gemeentebestuur. Toch was het al in 1832 toen een van de eerste straten in de stad een officiële naam kreeg, dat was de Nieuwe Kade. Tegenwoordig bekend als de Nieuwekade, zonder spatie dus.

Aan elkaar gegroeid

Terug naar de gracht. René Dings schreef het boek Over straatnamen met name, houdt een website bij over het onderwerp straatnamen en houdt ook nog een site bij over spatiegebruik. “Volgens de spellingsregels moet je een gracht die oud is natuurlijk gewoon een ‘oude gracht’ noemen, met een spatie ertussen. Het ligt voor de hand om deze schrijfwijze met spatie ook te gebruiken voor straatnamen. Verspreid over het land komen er straatnamen voor waarin dat ook gedaan is, zoals de Kromme Gracht, Gedempte Gracht, Lange Gracht en Kleine Gracht.” Toch vertelt Dings dat dit soort spaties kunnen verdwijnen: “Er gebeurt soms iets raars met de spatie in dat soort samenstellingen. Als een bepaalde samenstelling vaak wordt gebruikt, dan verliezen de losse delen aan kracht en gaat men het geheel als één nieuw begrip gebruiken. Zo zijn we in het verleden aan woorden zoals hogeschool, armelui en rodekool gekomen. Die zijn allemaal ontstaan als samenstelling van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord, maar in de loop der tijd aan elkaar gegroeid.”

(Tekst loopt door onder afbeelding)

Ook vandaag de dag is goed te zien dat woorden kunnen samensmelten tot één woord: “Iets dergelijks is nu bezig met ‘fijnstof’, oorspronkelijk was dat ‘fijn stof’ (stof dat bestaat uit kleine deeltjes), maar het wordt steeds vaker als ‘fijnstof’ geschreven omdat mensen het als een nieuw begrip beschouwen.”

Dit effect zie je ook te zien bij straatnamen. “Ooit was de Oudegracht daadwerkelijk de oude gracht, in vergelijking met de nieuwe gracht die daarna werd aangelegd, maar op een gegeven moment verloor dat oud en nieuw wat van zijn betekenis. Waarschijnlijk mede doordat die nieuwe gracht ook steeds ouder werd en ging men de namen steeds meer als één begrip zien. En dus groeiden de namen aan elkaar en ging men het ook als Oudegracht en Nieuwegracht schrijven.” In het Utrechts archief is op oude prenten beide schrijfwijzen te zien ook. “Het is niet vreemd dat men in de loop der eeuwen beide schrijfwijzen naast elkaar heeft gebruikt. Iets dergelijks zie je bijvoorbeeld bij de provinciale wegen in ons land: er zijn er veel meer die Provincialeweg heten dan die Provinciale weg heten.”

Oudegracht en Oude Gracht?

Hoewel in het verleden dus verschillende schrijfwijzen van straatnamen gehanteerd konden worden is daar verandering in gekomen toen de gemeente haar rol aannam. Vanuit die verantwoording ontstond een register waar de officiële straatnamen geschreven stonden. Tegenwoordig staan al deze gegevens in de Basisregistratie Adressen en Gebouwen, oftewel de BAG. Dit is een belangrijke bron waarbij gemeentes zoals Utrecht straten, pleinen en waterwegen moeten opnemen. Het Kadaster beheert deze informatie. Daar is te zien dat de officiële spelling voor de straat dan toch echt Oudegracht is. Ook is te zien dat dit al zeker vanaf 1890 de enige goede spelling is. Maar het opvallende is dat de waterweg formeel nog Oude Gracht heet. Beide schrijfwijzen hebben dus hun eigen betekenis. Dit is hetzelfde als bijvoorbeeld bij de straat Nieuwegracht, en het water Nieuwe Gracht. DIngs: “Wellicht kon de gemeente niet kiezen, en zo bestaan beide schrijfwijzen dus toch nog naast elkaar.”