Los van alle graffiti telt Utrecht tientallen muurschilderingen, gemaakt door bijvoorbeeld Jan Is De Man, de ‘Verfdokter’ en Jos Peeters. Rond de Tour de France en de viering van 100 jaar De Stijl zijn er nog een paar mooie bijgekomen. Vaak dienen schilderingen ter ‘opleuking’ van een blinde muur. Slechts in enkele gevallen vormen ze een samenspel met de architectuur.
In de jaren zestig ontstaan als medium voor politieke protesten, werden muurschilderingen in het decennium daarop een populair middel voor burgerparticipatie in de wijken. De eerste muurschilderingen in Utrecht werden eind jaren zeventig gemaakt in de Vogelenbuurt. Hoewel de wijkbewoners uit meerdere ontwerpen mochten kiezen, werden er ‘echte’ kunstenaars ingeschakeld. Als eerste maakte Anne P. Boer in 1978 ‘Ducdalf met schepen’ op de hoek van de Adelaarstraat en de Bemuurde Weerd Oostzijde. Deze schildering, in 2003 nog opnieuw aangebracht door de kunstenares, zit nu deels onder de graffiti.
In 1979 werd de Rotterdamse kunstenaar Hans van der Plas (1925-1991) gevraagd voor een drieluik van muurschilderingen aan de Nieuwe Keizersgracht. De grootste en meest zichtbare kwam op de hoek met de Adelaarstraat. Van der Plas had eerder ‘De blokkendoos’ geschilderd op een flatmuur in IJsselmonde, onderdeel van het project ‘Townpainting’ dat de Sikkensprijs 1977 won. Hij was de zoon van kunstenaar Adrianus van der Plas (zie Huis van de Arbeid) en had de Rotterdamse Academie voor Beeldende Kunsten doorlopen. Behalve tekeningen en schilderijen maakte Hans van der Plas monumentale kunst aan gebouwen, zoals glasappliqué-ramen, wandreliëfs en mozaïeken aan kerken, scholen en bedrijven.
Illusionist
Van der Plas noemde zichzelf illusionist. Hij was gefascineerd door clowns en optische illusies. De kunstenaar speelde graag met perspectief en hield er van om de kijker op het verkeerde been te zetten. Hij beoefende een speelse vorm van surrealisme, of beter gezegd: magisch realisme. Op zijn stillevens lijken de voorwerpen bedrieglijk echt maar hebben tegelijkertijd iets onwerkelijks. Op zijn schilderijen zitten vaak ‘briefjes’ die je er zo af lijkt te kunnen halen. Ook op de muur in Utrecht paste hij de eeuwenoude schildertechniek toe die trompe-l’oeil wordt genoemd, oftewel gezichtsbedrog.
De opvallendste schildering van het drieluik staat bekend als ‘Het balkon’. Op de zijmuur van een huis aan de Adelaarstraat, met daarin drie echte ramen, is een classicistische gevel geschilderd met een balkon onder een stenen boog. Witte vogels komen uit de blauwe lucht onder de boog door gevlogen. Het perspectief van de schildering wijkt af van het huis waarop die is aangebracht, maar niet zoveel dat dit direct duidelijk is. De echte ramen zijn in die op de schildering opgenomen en lijken hierdoor scheef te zitten, terwijl het omgekeerde het geval is. Het imaginaire huis lijkt deel uit te maken van het straatbeeld. Van een afstand is moeilijk te zien wat echt is of geschilderd, zeker voor het verkeer over de Adelaarstraat. Diepe geschilderde schaduwen versterken de perspectiefwerking.
Het drieluik bestaat verder uit twee zijgevels op de hoeken van de Abraham Bloemaertstraat. De eerste en tweede schildering zijn overigens met elkaar verbonden door een beschilderde tuinmuur. De tweede muurschildering, oorspronkelijk op bakstenen, bestaat uit een zwerm vogels, ongetwijfeld geïnspireerd op de naam van de buurt. Op de derde muur is de heilige Franciscus afgebeeld die de vogels tot zich roept. Franciscus van Assisi kon volgens de legende immers met dieren praten.
Vernieuwing en reconstructie
Muurschilderingen in acryl hebben geen eeuwig leven, en moeten na verloop van tijd (eventueel) opnieuw worden aangebracht. In 1989 heeft Hans van der Plas het drieluik dan ook nogmaals geschilderd. Hij bracht daarbij enkele wijzigingen aan ten opzichte van zijn eerste ontwerp. Geveldetails waren anders en er vloog nu ook een vogel langs het geschilderde pannendak. Ingrijpender veranderde de voorstelling op de lage tuinmuur. Deze bestond oorspronkelijk alleen uit bloemen en vogels, maar die verving de kunstenaar door een deur met zijn eigen naambordje en een rode brievenbus. Volgens de dochter van Van der Plas omdat hij aan een studente die ertegenover woonde vroeg wat zij mooi zou vinden. Ze wilde wel een portret van zichzelf, maar toen de kunstenaar vond dat ze dan maar een spiegel op moest hangen, koos ze voor een brievenbus ‘zodat ze niet zo ver de deur uit hoefde om een brief te posten’. Het schijnt dat er soms echt mensen met een stapeltje brieven voor de stenen muur stonden.
Ruim een decennium later waren de schilderingen aan de tuinmuur en de tweede gevel, die inmiddels gepleisterd was, verdwenen. ‘Het balkon’ was er nog, maar verkeerde in slechte staat. Hans van der Plas was inmiddels overleden. In 2004 heeft Martine van der Plas, dochter van de kunstenaar en kunstrestaurator, ‘Het balkon’ hersteld en vervolgens in 2009 de andere schilderingen gereconstrueerd. Inmiddels is goed zichtbaar dat ‘Het balkon’ weer aan restauratie toe is. De beeldbepalende schildering is dit zeker waard.
Arjan den Boer
6 Reacties
ReagerenMuurschilderingen zijn van alle tijd. Enkele decennia geleden werden ze vaak ingezet als reclamemiddel, denk maar aan de schildering bij bakkerij Top op de hoek van de Plompetorengracht, of de recentelijk aangebrachte schildering op de hoek van de Ridderschapsstraat/Wittevrouwenstraat. Of het schilderij van Pyke Koch op het pleintje bij het Predikherenkerkhof/Asch van Wijckskade.
Dit soort werk maakt dat saaie geveltjes een lust zijn voor het oog en zo grotendeels vrij blijven van graffity.
De Adelaarstraat is sowieso een top-straat voor muurschilderingen!
Leuk! Deze muurschildering(en) zit in mijn street art tour door Tuinwijk en de Vogelenbuurt. Kijk eens op mijn instagram en/of facebook account Greetings from Utrecht of street art Utrecht.
Kijk, tag-kliederaars (“fame: , “fofs”) , zó moet het !
Het Illusionistische element dat in deze schildering is toegepast is dat er met het optisch perspectief is ‘gespeeld’. Als je aan de overkant van de Adelaarsstraat gaat staan, in een hoek van 135 graden van de straatgevel en 45 graden van de geschilderde gevel, dan zul je zien dat alle aanwezige lijnen in de straatgevel, zijn doorgetrokken in de schildering. De dakgoot, de bovenelementen van de raamkozijnen. Daardoor ontstaat optisch de werking alsof de blinde muur rechtdoor loopt in plaats van dat ‘ie de hoek omgaat.
Helaas is dit vanaf nu wel de oudste muurschildering van de stad. Die iets oudere een stukje verderop, ‘Dukdalf met schepen’ op de hoek met de Bemuurde Weerd Oostzijde, wordt namelijk nu gesloopt. Ja, letterlijk nu: de helft ligt al in de puinbak.
Op de onderste strook zat nogal wat graffiti, wat ik moeilijk te begrijpen vind, want je gaat toch niet zomaar over het werk van iemand anders heen? Maar de illusie stond nog overeind: zogenaamde houten balken waaraan de afbeelding hangt van een bal die drijft op water dat een kamer doorspoelt, met op de achtergrond een tweede ‘schilderij’ van een haventje.
Ik kende het sinds mijn kleutertijd en overwoog weleens een inzameling te starten voor een restauratie, maar helaas: de eigenaar bleek andere plannen te hebben. Voor het 19e-eeuwse grachtenpand komt een saai appartementencomplex in de plaats.
Vreemd genoeg wordt in de vergunning alleen de artistieke waarde van het schilderij genoemd, maar niet de historische. Hier wreekt zich een gemis in de monumentenregels. Er komen dit jaar allerlei nieuwe gebouwen uit de periode tot 1980 op de monumentenlijst, dus in principe is een werk van 45 jaar oud al beschermenswaardig. Maar daarbij heeft men niet gekeken naar kunstwerken van diezelfde leeftijd op oudere gebouwen.