Het brutalisme, een bouwstijl uit het midden van de 20e eeuw, zette met kaal, onafgewerkt beton grootse, sculpturale vormen neer. Het resultaat wordt vaak als intimiderend ervaren. Een opmerkelijk laat brutalistisch voorbeeld is de kantine van de Kromhoutkazerne uit 1985, tegenwoordig Dining Hall van het University College Utrecht. Het werd ooit een ‘Stalinistische schransbunker’ genoemd.

De Kromhoutkazerne bij het voormalige Fort Vossegat bood sinds 1913 plaats aan de Genietroepen en later aan het Regiment Technische Troepen. In de loop der jaren werden er allerlei gebouwen toegevoegd, zoals werkplaatsen. Uit 1955 dateerde een kantine voor de soldaten, maar die was begin jaren tachtig aan vervanging toe. Het nieuwe betonnen bouwwerk kwam bekend te staan onder verschillende namen: KEK-gebouw (afkorting van keuken-eetzaal-kantine), Gebouw M (zoals alle kazernegebouwen een letter hadden) en De Vierpoot, vanwege de luchtige brandtrappen op elk van de vier hoeken, die het zware gebouw lijken op te tillen.

De Vierpoot — zoals sinds ongeveer 1990 ook officieel boven de ingang stond — was een multifunctioneel gebouw met behalve eetzalen ook ontspanningsruimtes, zoals spel- en tv-kamers en een kleine bibliotheek. In de hal stonden speel- en consumptie-automaten. Aparte ingangen zorgden voor een strikte scheiding tussen de mess voor korporaals en de grote eetzaal voor soldaten. Ook waren er aparte bars. De enorme keukens op de begane grond beschikten over magazijnen, koelcellen, een weeghal en aparte ‘aardappelopslag’.

Hotelarchitectuur

Het gebouw van 50 bij 50 meter heeft een vierkante plattegrond met ingekeepte hoeken. Het is zeer zwaar uitgevoerd in grindbeton met rondingen en ribbels, als om op te wegen tegen het naastgelegen bomvrije wachthuis van Fort Vossegat uit 1860. Hoewel de massieve opzet ongetwijfeld aan de militaire context refereerde, had het gebouw — verrezen in de nadagen van de Koude Oorlog — geen verdedigingsfunctie. De vier uitstaande bordestrappen op de hoeken, die als nooduitgang dienen, roepen associaties op met het landingsgestel van een ruimteschip. De iets terugliggende onderbouw is overigens gemetseld van betonsteen.

Ondank het gesloten aanzien is het in de hal, het trappenhuis en de eetzaal opmerkelijk licht. Dat komt door de lichtstraten op het dak, bestaand uit kwartronde prefab betonelementen. De plafonds zijn van betoncassettes. De ruwe betonwanden van het trappenhuis, waarin de houtnerven van de bekisting zichtbaar zijn, worden onderbroken door een halfronde poort en een grote ronde opening naar de eetzaal.

De architect van De Vierpoot was J.C. van den Hoeven van het Ingenieursbureau voor Architecteur en Stedebouw Van Nierop en Van den Hoeven uit Rotterdam. Met zijn compagnon J. van Nierop had hij eerst experimentele woningen ontworpen, om zich in de jaren tachtig te specialiseren in hotels. Hun bekendste ontwerp is het Carlton Beach Hotel in Scheveningen. In Utrecht ontwierpen Van Nierop en Van den Hoeven in 1987 het Scandic Crown Hotel (nu Park Plaza) aan het Westplein. Dat Defensie een horeca-architect inschakelde voor het Gebouw M was wellicht vanwege de kantine- en ontspanningsfunctie. Om te voldoen aan specifieke militaire eisen werd J. Houtekamer aangesteld als meewerkend architect namens de Dienst Gebouwen, Werken en Terreinen.

Dining Hall

Na het vertrek van de Technische Troepen werd de kazerne in 1998 in gebruik genomen als campus voor het University College Utrecht. Iets verderop verrees de nieuwe Kromhoutkazerne als hoofdkwartier van de Koninklijke Landmacht. De Vierpoot werd een Dining Hall waar de UCU-studenten hun maaltijden dienden te gebruiken. Een Nijmeegs studentenblad beschreef het bij een bezoek in 2009 als ‘een log, grauw gebouw dat niet zou misstaan in het voormalig Oostblok’ en noemde het een ‘Stalinistische schransbunker’. Maar het interieur was veranderd: ‘Bij binnenkomst is er een hippe lounge met postvakjes voor alle studenten. Het eetgedeelte doet denken aan V&D’s La Place, inclusief salad bar.’

Enkele jaren geleden is het gebouw schoongemaakt, waardoor het groen uitgeslagen beton haast weer nieuw oogt. Inmiddels is de ‘verplichte’ kantine gesloten en wordt er gewerkt aan het eerste Europese filiaal van het Amerikaanse grand-café Jazzmans in de Dining Hall. Heel lang zal Jazzmans er wel niet blijven, want de universiteit heeft besloten op termijn de campus af te stoten. Wat zal er dan van De Vierpoot worden?

Bettina van Santen, architectuurhistoricus bij de gemeente: ‘Het kantinegebouw oogt als een ‘alien’ in zijn omgeving, maar is natuurlijk onderdeel van de geschiedenis van het voormalige kazerneterrein Kromhout. Het behoort het net zo goed tot het militair erfgoed hier als de monumentale legeringsgebouwen of de helaas gesloopte gebouwen van de Centrale Werkplaats. De brutalistische beton-architectuur zal niet iedereen aanspreken, maar is als ontwerp en in de uitvoering geslaagd te noemen. Het past in de bouwtraditie van Defensie waar functionaliteit altijd samenging met aandacht voor vormgeving.’

In de serie ‘Nieuwe monumenten 1970-2000’ bespreekt Arjan den Boer gebouwen die eventueel in aanmerking komen als nieuwe gemeentelijke monumenten; ze zijn dat dus nog niet. De gemeente Utrecht rondt eind 2020 een inventarisatie af, waarna besluitvorming zal volgen.