De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer bezoeken we het beschermde dorpsgezicht Blauwkapel in noordoost Utrecht. Kom je uit de stad, dan betreed je deze idyllische plek via een bruggetje. Een weggetje met kinderkopjes kronkelt langs het water van de fortgracht en langs prachtige huizen om na zo’n 400 meter op te houden. Via een tweede bruggetje verlaat je fort Blauwkapel weer. Ondanks de korte afstand is er over deze plek veel te vertellen.

Als je Blauwkapel in fietst of wandelt, zie je meteen na het water een bruggetje met een hekje. Dat leidt naar een wandelpad over de wallen aan de noordwestelijke kant van het fort. Een bord laat zien dat je hier ringslangen kunt tegenkomen. De keutels onderweg tonen de aanwezigheid aan van schapen. Aan je linkerkant lopen de wallen af richting de fortgracht; aan de rechterkant bevindt zich een grote grasvlakte waar ooit Huis te Veen stond. Daarover later meer. Onderweg passeer je nog enkele klaphekjes en de wandeling eindigt aan de noordkant van het fort. De oostkant van het fort is natuurgebied en is alleen onder begeleiding van een gids voor het publiek toegankelijk.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Zou je in de Middeleeuwen over de Kapelweg lopen, dan kwam je langs een kruising van twee belangrijke wegen. De weg tussen Maarssen en de Bilt  kruiste de weg van Utrecht naar Naarden. Dat was in de 11^eeeuw een mooie locatie voor een versterkte boerderij: Ridderhofstad Huis te Veen. Vanaf de 15^e eeuw kwam er ook een huiskapel die aan Maria werd gewijd. Het huis is begin 18^e eeuw gesloopt.

Kerk

In de Kapeldwarsstraat staat de Blauwkapelse kerk. De in 1451 gesloopte Rooms Katholieke familiekapel werd rond 1550 vervangen door het huidige bakstenen kerkje dat waarschijnlijk gewijd was aan Sint Lebuïnus.

Tijdens de Reformatie werd het kerkje toegewezen aan de protestanten. Een aantal jaren later besloot de eigenaar de wanden en het tongewelf van het kerkje blauw te schilderen. Blauw was de kleur van Maria, dus zo werd nog iets van de katholieke oorsprong bewaard. Vanaf toen werd de naam Blauwkapel gebruikt.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Het kerkje is tot ongeveer 1900 gebruikt. Daarna diende het verschillende doelen waaronder als paardenstal. Na de oorlog werd besloten het kerkje af te breken en in het Openluchtmuseum in Arnhem weer op te bouwen. Particulier initiatief voorkwam dit in 1957. De Stichting Blauwkapel kocht het voor één gulden en zorgde voor een grondige restauratie. Het is nog altijd de kleinste gotische kruiskerk van Nederland. Hij is 22 meter lang en 5.50 tot 11 meter breed. Het torentje is 17 meter hoog. Sinds 1959 wordt de kerk gebruikt als oecumenische Onderwegkerk. Dit is een ontmoetingsplaats voor diegenen die zich interkerkelijk verbonden voelen. Het biedt ‘spirituele reizigers’ de gelegenheid tot meditatie, gebed en lofprijzing zonder zich te conformeren aan één specifieke christelijke kerk.

Fort Blauwkapel

In de 18^e eeuw werd het dorpje Blauwkapel versterkt met houten fortificaties. Dit om de soldaten van Napoleon tegen te houden. Dat mocht niet baten. Aan het begin van de 19^e eeuw verscheen hier een van de grootste forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Om de kosten van onteigening te besparen, werden rond het bestaande dorpje Blauwkapel grachten en wallen aangelegd. Het zo ontstane fort was vierkant met aan elke punt een bastion. In 1850 werd op het aarden reduit (laatste toevluchtsoord als de rest van fort al gevallen was) dat op een eiland ligt, een bomvrij wachthuis gebouwd. Nu maakt scouting Willem de Zwijger hier gebruik van. Daarna kwamen er nog twee bomvrije kazernes bij. Hiervan is er één overgebleven. Deze ligt aan de Kapeldwarsstraat.

Aan de oostkant van het fort liggen nog enkele bunkers en kazematten. Je vindt er de fortwachterswoning en de schotbalkloods. Hier werden balken opgeslagen voor de inundatiesluizen. In een oude militaire barak zit nu een theaterlocatie.

In 1960 verloor het fort zijn militaire functie. Sinds 1954 hoort het dorpje Blauwkapel bij Utrecht. Het is nu een beschermd dorpsgezicht met verschillende rijksmonumenten. De woonfunctie van het fort wordt gecombineerd met een klein bedrijventerrein, natuurontwikkeling en recreatie.

Tekst Willemijn Bánki

Tips om verder te lezen bij Oud-Utrecht