De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer is het een wandeling van de Bakkerbrug naar de Agnietenstraat, langs plekken waar enkele bijzondere stadsbewoonsters onderdeel waren – en zijn – van de stadsgeschiedenis.

De wandeling start bij een klein beeldje van een vrouw met een pikhouweel op de Zandbrug (even zoeken!) gemaakt door Pieter d’Hont. We kijken naar Trijn van Leemput (1530-1607). Het verhaal gaat dat Trijn uit onvrede het gereedschap ter hand nam om het zo verguisde en inmiddels verlaten Kasteel Vredenborch, gebruikt voor marteling door de Spaanse inquisitie, af te breken.

Het stadsbestuur aarzelde om het gebouw af te breken, terwijl Trijn en andere stadsgenoten bang waren dat het kasteel in de toekomst weer bezet zou kunnen worden. In de overlevering wordt haar daad gezien als de directe aanleiding voor de sloop. Ze geldt nu als symbool van de moed van gewone Utrechters om het op te nemen tegen bestuur of bezetter. Trijn van Leemput is ook beschermvrouwe van de Utrechtse carnavalsvereniging. Utrecht wordt in carnavalstijd omgedoopt tot ‘Leemput’.

Tekst loopt door onder de afbeelding

We lopen de Oudegracht af, helemaal tot aan de Winkel van Sinkel, het eerste warenhuis van Nederland. In de gevel zien we vier gietijzeren kariatiden, vrouwen als pilasters. Naar verluidt kreeg architect Pieter Adams zijn idee na een bezoek aan het Atheense heiligdom Erechtheion. Zij kwamen in 1837 per schip uit Groot-Brittannië en zijn door een gedicht uit die tijd bekend geworden als ‘Britse hoeren’.

Beneden aan de werf stond de stadskraan – op de plek van de boom die bij de helling naar de Ganzenmarkt staat – die deze figuren naar boven moest hijsen. Bij de laatste brak deze af onder het loodzware gewicht van het beeld. Door de jaren heen zijn ze uitgegroeid tot een herkenbaar oriëntatiepunt voor zowel inwoners als toeristen en zijn er souvenirs van te koop. Een replica van de stadskraan is bij de Monicabrug te zien.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Eigen keuzes eerst

Via het oude stadhuis, Vismarkt en Servetstraat bereiken we het Domplein. Links langs de Domkerk naar Achter de Dom, waar op nummer 8 Nederlands allereerste vrouwelijke student woonde: Anna Maria van Schurman (1607-1678), hier te zien in een gevelsteen. Ze kon colleges volgen vanachter een gordijn bij haar leermeester Voetius, nadat ze in het Latijn een later invloedrijke verhandeling had geschreven over het in vrouwen aanwezige vermogen om geleerde te worden.

Ze was humaniste, taalkundige, theologe en kunstenares. Van Schurman correspondeerde met – en ontving vele belangrijke geleerden uit – heel Europa. Het huis waar we nu voor staan, was een belangrijk intellectueel centrum in haar tijd. Door Utrechters is ze in 2023 gekozen als belangrijkste historische figuur van de stad.

Via de Voetiusstraat en Achter Sint Pieter bereiken we Kromme Nieuwegracht 3- 5, winterverblijf van schrijfster Belle van Zuylen (1740-1805). Als de familie Van Tuyll van Serooskerken niet op Slot Zuylen verbleef, waren ze hier. Belle van Zuylen wordt wel een democrate avant la lettre genoemd en werd bekend als criticus van ‘haar eigen’ adel.

Ze had een vrije geest en vergaarde gretig kennis. Ze werd aan huis onder meer onderwezen in Latijn, wis- en natuurkunde en filosofie. Ze had een eigen mening en ventileerde die in de vele brieven en pamfletten die ze schreef. Ze liet zich niet beteugelen door grenzen die haar stand en de maatschappij haar oplegden en is als zodanig een inspirerend voorbeeld geweest voor veel andere vrouwen.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De Kromme Nieuwegracht bijna uitlopend en via de Jeruzalemstraat naar de Oude Kamp komen we bij het huis van Dirkje Kuik (1929 – 2008) op nummer 1, geboren als William Diederich Kuik. Hij was bedreven in de beeldende kunst, waaronder schilderen, etsen, lithografie en houtsnijden en maakte alles in zijn eigen huis.

Kuik was een eigengereid type: zo werd hij weggestuurd van de kunstacademie omdat hij liever van echte kunstenaars leerde. William besloot in 1977 door het leven te gaan als vrouw, als Dirkje. De stad was een geliefd onderwerp in haar werk. Pijnlijk detail: toen mensen hoorden dat William een vrouw werd, leverden ze hun aangekochte werk – ondertekend met William Kuik – weer in. Kuik ontving in 1999 de Utrechtse stadsmedaille, voor wat zij betekende voor het Utrechtse kunstleven.

Weldoensters bepalen het straatbeeld

Via de Oude Kamp en een ommetje door park Lepelenburg naar de Schalkwijkstraat zien we de voormalige Leeuwenberghkerk, opgericht door Agnes van Leeuwenbergh (ca. 1500-1562) als pesthuis en later gasthuis.  Een gevelsteen herinnert aan het gebruik als gasthuis. Langs het grindpad om Sonnenborgh heen naar de Agnietenstraat treffen we de volgende weldoenster. Dat was Maria van Pallaes (1587-1664) die, net als Van Leeuwenbergh, besloot haar familiekapitaal aan armenzorg te besteden. Ze liet twaalf ‘godscameren’ en een eetzaal bouwen die gratis te gebruiken waren door arme echtparen. Rijken die armenhuizen bouwden kwamen veel voor: zo verzekerden zij zich van hun plek in de hemel. In de binnenstad zijn meer van dit soort cameren te zien, zoals de Bruntenhof en de Sionskameren.

In dezelfde straat staat de Fundatie van Renswoude van Maria Duyst van Voorhout (1662-1754). Ze deed iets unieks: deze – en haar andere fundaties – waren de allereerste instellingen voor hoogwaardig technisch beroepsonderwijs voor een tot dan toe genegeerde groep, namelijk weesjongens. Ze was zelf op haar twaalfde al weeskind en heeft een poos moeten wachten op haar geld want haar grootmoeder wilde het vermogen niet aan haar geven. Helaas vertrekt de Fundatie uit zijn oorsprongsgebouw.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De wandeling, die ons een flink stuk van de binnenstad en maar enkele van de vele bijzondere vrouwen liet zien, sluiten we af met een bezoek aan het Centraal Museum, op zoek naar nog meer bijzondere vrouwen uit de geschiedenis.

Tekst: Esther van der Hei
Foto’s: Het Utrechts Archief

Tips om verder te lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.

Nieuwe schrijvers voor deze rubriek zijn van harte welkom. Stuur een berichtje via webmaster@oud-utrecht.nl