De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer kijken we eens goed rond op het Ledig Erf.

Als je een willekeurige bezoeker van de binnenstad vraagt naar het Ledig Erf, dan is de kans groot dat hij of zij je verwijst naar het gelijknamige café in het uiterste zuiden van de Utrechtse binnenstad. Het aangrenzende terras wordt in de volksmond vaak aangeduid als Ledig Erf. Het café en het terras staan echter aan de Tolsteegbrug en Tolsteegbarrière. Het ‘echte’ Ledig Erf is de naam van de straat aan de overkant van de singel.  Goede marketing dus van het café dat sinds 1978 deze naam draagt.

Stadspoort en politiebureau

Voor het gemak starten we deze korte wandeling op het terras van Café Ledig Erf aan de Tolsteegbrug en Tolsteegbarrière. Je kunt je het nauwelijks voorstellen, maar tot 1929 stond op de plek van het terras een politiepost.  Deze was er in 1860 neergezet om na de sloop van de Tolsteegpoort toezicht te houden op wie vanuit het zuiden Utrecht in- en uitging. De politiepost werd vervangen voor een groter politiebureau in de stijl van de Amsterdamse School.

Dat gebouw, ontworpen door stadsarchitect Jan Planjer, staat nog steeds aan de overzijde van de Tolsteegbrug en is sinds 2004 het Louis Hartlooper filmtheater. Planjer ontwierp het gebouw tegelijk met de naastgelegen brug met kademuur en tramhalte. De oude politiepost heeft tot 1931 gefungeerd als kantine voor de tramconducteurs. In dat jaar werd het pandje gesloopt vanwege de verbreding van de Tolsteegbrug.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Tussen het Louis Hartlooper Complex en het terras van Café Ledig Erf stond sinds de 12^e eeuw de Tolsteegpoort als onderdeel van de stadsverdediging. De poort was vernoemd naar het voorstadje Tolsteeg aan de overzijde van de stadspoort waarin het Ledig Erf lag. In de 19^e eeuw was de stadsverdediging niet meer nodig en werd de poort gesloopt voor de aanleg van het Zocherplantsoen. De plattegrond van de Tolsteegpoort is, dankzij stenen in een andere kleur, nog zichtbaar in de huidige bestrating.

Van horeca naar rotonde en weer terug

We steken de Tolsteegbrug over richting de daadwerkelijke straat Ledig Erf. Kijk daarbij wel goed om je heen, want het is een drukte van belang met auto’s, fietsers en voetgangers. De gemeente wil hier vanaf 2025 verandering in brengen en het gebied meer verbinden met de binnenstad. Er moet een stadsplein komen waar auto’s niet meer welkom zijn om van Oost naar West te rijden. Het project, dat zorgde voor veel discussie over de participatie van omwonenden, heeft de toepasselijke naam Zuidpoort.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Dit is niet de eerste grote verandering van het Ledig Erf. Eind jaren vijftig moest de auto juist ruim baan krijgen en werd de rotonde op het Ledig Erf vergroot. Een aantal historische panden werd, zoals dat toen ging, gesloopt.  Als je oude foto’s erbij pakt, dan is het plein onherkenbaar veranderd. De meest in het oog springende panden waren het Garagebedrijf Jan Jongerius (van Villa Jongerius) en herberg de Gelderse Bloem.

De herberg zat op de hoek van de Gansstraat, destijds de toegangsweg naar onder andere Bunnik en Wijk bij Duurstede. Hier zat al zeker sinds de 17^e eeuw een herberg voor reizigers die aankwamen na sluiting van de Tolsteegpoort. Herberg de Gelderse Bloem moest in 1958 wijken voor de verbreding van de ingang van de Gansstraat. Op de andere hoek van de Gansstraat en Oosterkade stond herberg De Engel. Ook hier werd gewacht op het openen van de poort en later op de veerschuit over de Vaartsche Rijn of Kromme Rijn. Daarom werd dit pand ook wel het Veerhuis genoemd. Het rechterdeel van dit pand was al in 1938 afgebroken voor een nooit afgemaakte straatverbreding. In het linkerdeel was een bakkerij gevestigd.

Dat laatstgenoemde deel van het zwaar verwaarloosde rijksmonument is uiteindelijk pas in 2007 gesloopt, als laatste oude pand aan het Ledig Erf. De aangrenzende arbeiderswoningen aan het begin van de Gansstraat waren sinds eind jaren negentig al afgebroken. Je moet nu de Gansstraat eerst een klein stukje inlopen om een beetje het sfeergevoel van vroeger te krijgen.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De lange historie van het Ledig Erf is helaas niet meer af te lezen aan de gebouwen. De horeca speelde vroeger een belangrijke rol op dit ‘lege erf’ waar werd gewacht op het openen van de Tolsteegpoort en in latere tijden op de vrachtschepen, postkoetsen en trekschuiten naar andere steden. De horeca is terug.

Zo staan op de plek van Garagebedrijf Jan Jongerius en herberg de Gelderse Bloem eetcafé Brothers in Law en Italiaans restaurant Piero’s. Daarnaast zijn er natuurlijk nog de vele horecagelegenheden bij de Tolsteegbrug en de Ooster- en Westerkade. En de mensen van buiten de stad hoeven nu niet meer met de veerschuit op pad: sinds 2016 kunnen ze de trein pakken op het nabijgelegen station Utrecht Vaartsche Rijn.

Tekst: Jeffrey Lemm

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.