Op pad met Oud-Utrecht: het industrielandschap van Rotsoord Op pad met Oud-Utrecht: het industrielandschap van Rotsoord

Op pad met Oud-Utrecht: het industrielandschap van Rotsoord

Op pad met Oud-Utrecht: het industrielandschap van Rotsoord
Rotsoord in 2009 (Het Utrechts Archief)
De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer naar Rotsoord, het laatste overgebleven stukje industrielandschap aan het water in Utrecht. Op Rotsoord staan maar liefst zeven panden op de gemeentelijke monumentenlijst, zoals een watertoren en een meubelfabriek.

De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer naar Rotsoord, het laatste overgebleven stukje industrielandschap aan het water in Utrecht. Op Rotsoord staan maar liefst zeven panden op de gemeentelijke monumentenlijst, zoals een watertoren en een meubelfabriek.

Het eerste gebouw dat je ziet vanaf station Vaartsche Rijn is de watertoren. Die is dan ook 37 meter hoog. Wel staat de toren sinds kort enigszins verscholen achter het nieuwe hotel Moxy. De watertoren werd in 1907 gebouwd als derde van de Utrechtsche Waterleiding Maatschappij (UWM). Via vrij verval — natuurlijk hoogteverschil — werd er zeer goed, zacht drinkwater aangevoerd vanuit Soestduinen. De volksgezondheid ging hierdoor met sprongen vooruit. Begin deze eeuw is de watertoren buiten bedrijf gesteld. Sinds 2015 is er een restaurant gevestigd op de twee bovenste verdiepingen.

Buitenhuis

Maar waar komt de naam Rotsoord vandaan? De herkomst heeft te maken met een 17e-eeuwse buitenplaats die aan de oostoever van de Vaartsche Rijn lag. In 1668 kocht Adriaen van Oort samen met zijn zoon Francois een buitenhuis, steenoven, loods en theehuis met bijbehorende tuin langs de Vaartsche Rijn. Adriaen was steen- en tegelbakker en na zijn dood in 1676 nam zijn zoon Francois het bedrijf over. Francois van Oort maakte met zijn marmermakerij plavuizen die zo sterk op marmer leken dat hij er in korte tijd een fortuin mee vergaarde. 

Gezicht op het huis Rotsoord rond 1700 (Het Utrechts Archief)

In 1692 wist Van Oort van het stadsbestuur van Utrecht de erfpacht te verkrijgen van onder meer drie houtplaatsen. Daar verrees het imposante buitenhuis Rotsoord en kort daarna iets noordelijker huize Rotsenburg. Het huis Rotsoord was gedecoreerd met guirlandes en medaillons van paarsrode baksteen. Deze wat grillige bakstenen werden mondsteen genoemd en waren eigenlijk misbaksels van de steenfabriek, waar ze te dicht bij het vuur hadden gelegen. Zulke bakstenen hadden een rotsachtig effect, vandaar de naam van het huis. 

In 1830 was de buitenplaats in bezit van de rentenierster Anna Eva Bos. Vermoedelijk heeft zij Rotsoord in 1840 laten afbreken. Het huis Rotsenburg werd in 1893 grotendeels gesloopt om plaats te maken voor de Faience- en Tegelbakkerij van J.W. Mijnlieff. Onder de naam ‘Holland’ werd het een van de interessantste en succesvolste aardewerkfabrieken uit de Nederlandse Jugendstil-periode. In het Centraal Museum en andere musea zijn nog verschillende voorwerpen te vinden van de Fayence- en Tegelfabriek ‘Holland’. Exportproblemen vanwege de Eerste Wereldoorlog betekenden echter het einde van deze fabriek. 

Pastoe

Na de Eerste Wereldoorlog verhuisde de Utrechtsche Machinale Stoel- en Meubelfabriek (UMS) naar Rotsoord. De fabriek was ontstaan uit een kleine ambachtelijke stoelenmakerij, die Frits Loeb (1889-1959) in 1913 had opgericht ten behoeve van de bevoorrading van zijn winkel aan de Ganzenmarkt. Tot 1918 werden de stoelen, maar ook andere meubels, geproduceerd in een pand aan de Oosterkade. De meubelmakerij richtte zich op de meer ‘gematigde meubelkunst’ voor de bevolkingsgroepen die zich betere meubels konden permitteren. De behoefte aan meubels was zo sterk dat er in 1917 al 38 werknemers in dienst waren en in 1929 meer dan 200. Inmiddels was de fabriek in 1918 verhuisd van de Oosterkade naar de opgedoekte Faicence- en Tegelfabriek ‘Holland’. De ligging aan de Vaartsche Rijn was ideaal voor de aan- en afvoer van materialen. In 1926 maakte architect Albert Kool het ontwerp voor een betonnen fabrieksgebouw. De stijl van dit gebouw was expressionistisch (verwant aan de Amsterdamse School).

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werd de fabriek als joods eigendom onder Duits gezag gesteld en dook Frits Loeb onder. Een Duitse ‘Verwalter’ en de ontwerper-bedrijfsleider Dirk Braakman hielden de UMS draaiende tot 1944, waarna de fabriek door de bezetter grondig werd ontmanteld.

Het fabriekscomplex van UMS Pastoe (D. van Bemmel, Het Utrechts Archief)

Na de bevrijding trof Loeb een leeggeplunderde fabriek aan. Hij besloot de UMS weer op te bouwen, waarbij zijn neef Frits Ullman hem assisteerde. Rond 1947 sloeg de fabriek een nieuwe koers in, waarbij meubels werden samengesteld uit gestandaardiseerde onderdelen. Het bedrijf kreeg er een tweede naam bij: Pastoe, naar de door de klant naar eigen smaak toe te passen meubelonderdelen. Vanwege dit meubelconcept — enigszins verwant aan Ikea — kreeg UMS Pastoe bekendheid in binnen- en buitenland.

De naoorlogse periode werd gekenmerkt door uitbreidingen van de fabriek. In 1952 verrees naar ontwerp van Peter van der Wart het gebouw op de noordelijke hoek. Het bestaat uit een betonnen constructie met bakstenen invullingen. Een jaar later werd een grote machinehal gebouwd met een bijzondere dakconstructie, een zogeheten schelpsheddak. Op de gevel kwam een betonkunstwerk van Jan van Luyn, bestaande uit reliëfs die de werkzaamheden in de meubelfabricage weergeven. 

Tekst: Mario Gibbels

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht

 

Oud-Utrecht

Oud-Utrecht

De historische vereniging Oud-Utrecht is opgericht in 1923 en wil de kennis van en belangstelling voor Utrechtse geschiedenis, archeologie en monumenten stimuleren en waken over het behoud van het lokale en regionale erfgoed.

Profiel

1 Reactie

Reageren
  1. UTRECHTSE JANTJE

    Wat ‘n leuk , maar bovenal interessant artikel van dit bekende Hoogravense bedrijf UMS pastoe …. Ik heb er in mijn jongere jaren vlak naast gewerkt bij Wasserij Staatsen en later heel wat jaren bij het Shell Tankstation van de heer Leenards en later Van Dijk , en kende natuurlijk diverse medewerkers van de Pastoe , ik woonde toen ook nog op Hoograven ….Maar vind dit na al die jaren , erg leuk om allemaal te lezen , waarvoor mijn dank naar Oud Utrecht en DUIC …

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).