De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer wandelen we langs de drie gebouwen van het openbaar slachthuis aan de Amsterdamsestraatweg.

Drie statige panden zijn het enige dat rest van het openbaar slachthuis dat in 1988 plaats heeft gemaakt voor de winkels en woningen van De Plantage. Van links naar rechts zijn het de dubbele woning voor de machinist en waagmeester, het administratiegebouw en de directeurswoning die tussen 1899 en 1901 zijn gebouwd. De drie gebouwen vormden het representatieve front van het slachthuisterrein. Ze straalden orde en hygiëne  uit die zo belangrijk zijn bij de verwerking van een product als vlees.

Vleeshuizen

Eeuwenlang mocht vlees in Utrecht uitsluitend in de twee zogeheten vleeshuizen worden gekocht: de Kleine Vleeshal in de Lange Nieuwstraat en de Grote Vleeshal in de Voorstraat. Het slachten van de dieren, wat de slagers aan huis deden, was aan strenge regels gebonden.

Vanaf de eerste helft van de 19e eeuw raakten de vleeshuizen in onbruik. De slagers verkochten vlees in hun eigen slagerij. Zij namen het echter niet zo nauw met de regels. Zo werd er regelmatig geklaagd over stinkend slachtafval waarvan het vocht in het grondwater terecht kwam.

Veranderende inzichten

Na 1850 nam de interesse voor vleeshygiëne toe, nadat een aantal ontdekkingen de schadelijkheid van slecht vlees voor de volksgezondheid overtuigend had aangetoond. Al met al reden genoeg om een centrale slachtplaats op te richten waar toezicht kon worden gehouden op het slachten en waar het vlees direct gekeurd kon worden.

In 1866 werd een raadscommissie benoemd die de gemeenteraad over de noodzaak en wenselijkheid van een openbaar slachthuis moest adviseren. De commissie bracht pas in 1877 haar rapport uit, vanwege het wachten op een wettelijke regeling. Die kwam er in 1875. De wet schiep voor gemeenten de mogelijkheid om het elders slachten dan in een openbaar slachthuis te verbieden.

Het rapport van de raadscommissie bevatte dan ook het voorstel tot oprichting van een openbaar slachthuis in Utrecht. Die aanbeveling werd in 1878 door de gemeenteraad overgenomen. Met name om financiële redenen werd het besluit echter vooralsnog niet uitgevoerd.

Pas in 1897 nam de gemeenteraad het besluit dat er een gemeentelijk abattoir zou komen en wel aan de Amsterdamsestraatweg. In 1898 werd de bouw van het slachthuis aanbesteed. De gemeentearchitect F.J. Nieuwenhuis was voor informatie en inspiratie naar Duitsland geweest, waar slachthuizen bestonden uit een enkele grote hal. Nieuwenhuis had echter ook kennis genomen van de Franse slachthuizen waar de slagers allen hun eigen hokje hadden in verschillende gebouwen voor de verschillende soorten vee.

Het Utrechtse slachthuis werd uiteindelijk een openbaar slachthuis van het zogenaamde gemengde type: een slachthuis voor varkens en een voor runderen. Beide grote hallen, met gietijzeren draagconstructies en betegelde vloeren en muren, lagen aan weerszijden van het koelhuis. Daar hingen de slagers de karkassen op in hun aparte, door hen gehuurde cellen. Er waren ook stallen en verder was er een machinehuis, een darmwasserij, een keurlokaal, een slachtplaats voor ziek vee en een voor paarden.

Het terrein aan de Amsterdamsestraatweg lag op een gunstige locatie buiten de bebouwde kom. Bovendien zou bij de meest voorkomende windrichting de stank van de stad worden afgedreven.

Het slachthuis exploiteerde de outillage en verzorgde ten aanzien van het slachtproces zelf alleen de ‘bedwelming en de beschieting’ van de dieren. Alle andere activiteiten werden uitgevoerd door de gebruikers zelf. Dit waren slagers die zelf slachtten, grossiers en loonslachters die werkten in opdracht van grossiers.

Tussen 1923 en 1939 legde het bedrijf zich toe op de opleiding van jonge slagers. De net opgerichte Slagersvakschool was op het terrein van het slachthuis gevestigd. In de jaren vijftig en zestig werden de gebouwen van het slachthuis sterk uitgebreid en gemoderniseerd. In die tijd was het terrein echter al geheel omringd door woningen.

Het einde

In de jaren tachtig kreeg het slachthuis te maken met negatieve bedrijfsresultaten. Op 6 mei 1986 namen B&W het principebesluit tot liquidatie en gaven zij opdracht tot het opstellen van een liquidatieplan. De gebouwen, op de drie gebouwen aan de Amsterdamsestraatweg na, werden gesloopt ten behoeve van de bouw van de winkels en woningen van De Plantage. Wel is de karakteristieke klokkentoren van het runderkoelhuis bewaard gebleven. Deze wacht nog op een geschikte nieuwe plek in de stad. Mogelijk dat bij de herinrichting van de Amsterdamsestraatweg zich een nieuwe kans voordoet voor herplaatsing van de klokkentoren.

In 1996 is het kunstwerk Drinkend Paard van Tom Claassen op het terrein geplaatst. Het vormt een verwijzing naar het voormalig slachthuis.

Tekst Mario Gibbels

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht