De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Want dat is overal in Utrecht te vinden. Als eerste is de Dichterswijk rond de Croeselaan aan de beurt. We komen er groen, water en industrieel erfgoed tegen, zoals een oude spoorhefbrug.

De Dichterswijk ligt in een gebied waar in de zeventiende eeuw drie grachten zijn gegraven. Die watergangen maakten de grond geschikter voor tuinbouw en dienden als transportwegen voor de hoveniers. De loop van twee van die grachten is nog altijd herkenbaar: de Croeselaan ligt op de gedempte Moesgracht en de Kruisvaart bestaat nog steeds.

Na de aanleg van het eerste spoor in 1843 ontstond de stationswijk. De stad schoof zo op richting de Kruisvaart. Het tuindersgebied aan weerszijden van de toenmalige Laan van Croese bleef bestaan. In 1875 gaf tuinder De Groot nog opdracht tot het bouwen van een huis met stal en schuur voor zijn gezin en werk. Achter het huis lag een boomgaard en daar omheen de tuingronden voor de kweek van groenten. Wekelijks brachten de tuinders de opbrengst naar de groente- en fruitveiling op het Vredenburg.

Utrecht werd ondertussen een belangrijke garnizoensplaats voor dienstplichtige militairen. Defensie mocht aan het begin van de Croeselaan drie kazernes bouwen, dicht bij het station. De kazernes werden goede afnemers van de hoveniers in het gebied (’Geschilde aardappelen, potklaar afgeleverd!’).

Ook fabrieken kregen een plek aan de kop van de Croeselaan, zoals de geheel verdwenen bierfabriek De Krans en de Utrechtsche IJzergieterij Van de Wall Bake, die zou uitgroeien tot machinefabriek Frans Smulders. Op die locatie staat nu het Beatrixgebouw.

Grote veranderingen

Aan het einde van de negentiende eeuw veranderde er veel. Het Merwedekanaal werd in 1892 geopend en bleek een vliegwiel voor bedrijvigheid. Toch bleven de tuinders nog even. Aan de stadszijde van het Merwedekanaal liet tuindersfamilie De Groot in 1926 haar huis uit 1875 verbouwen door de Utrechtse architecten vader en zoon Wentink. Moestuinen lagen er toen aan deze zijde van het kanaal niet meer. De Groot werkte inmiddels als hovenier voor anderen. Er kondigde zich een volgende fase van grote veranderingen aan.

Het gebied tussen de kazernes en de Dichterswijk werd geschikt bevonden voor een veemarkt en een groente- en fruitveiling. Zo kon de Jaarbeurs meer ruimte krijgen op het Vredenburg. De Moesgracht werd gedempt om de Croeselaan als verkeersweg en trambaan te verbreden. In 1927 liet de gemeente een veilinghaven aanleggen, inclusief een spoorverbinding met twee hefbruggen. Deze spoorbruggen werden gemaakt door de lokale fabrikant Frans Smulders. De veemarkt en de veiling verhuisden in 1928 van het Vredenburg naar de Croeselaan.

Laatste getuigen

Tegenwoordig is er van het bedrijfsterrein dat zich rond de Veilinghaven ontwikkelde nog nauwelijks iets zichtbaar. Het terrein aan de Veemarktstraat is nu de bouwput voor Wonderwoods en van de veiling resteert slecht het monumentale voorgebouw op het Heycopplein, een ontwerp van de bekende stadsarchitect J.T. Planjer. Van dezelfde architect is in de Veilingstraat een historische fabriek voor conservengroenten van Winterzon recent gesloopt. Binnenkort is dat de bedoeling voor het vrieshuis van IGLO.

Eén van de beide spoorhefbruggen ligt echter nog steeds over de Kruisvaart en is sinds 2013 een gemeentelijk monument. Ook het huis van de familie De Groot heeft alle veranderingen doorstaan, het staat nu bekend als hovenierswoning. Tot 1996 bewoonde Mien de Groot in het familiehuis op de Van Zijstweg, met een origineel gebleven interieur. In 2019 is de woning op verzoek van Oud-Utrecht en dankzij het buurtcomité Van Zijstweg een gemeentelijk monument geworden. Het huis week niet voor de onlangs uitgevoerde verbreding van de weg. Het Huis van Mien, het voorgebouw van de veiling en de spoorhefbrug staan nu als laatste getuigen in een sterk veranderende omgeving.

Utrecht stelde in 1999 het plan Parkhaven vast. Het behelsde een volledige transformatie van bedrijfsterrein naar woongebied, inclusief een nieuw ingerichte Veilinghaven. Deze woonwijk is over enkele jaren helemaal af. De toekomst heeft echter nog iets in petto, namelijk de aanleg van het Ringpark Dichterswijk, een initiatief uit de buurt zelf. De bewaard gebleven spoorhefbrug wordt daarin opgenomen en zal als verbinding dienen met de nieuw aan te leggen woonwijk Kruisvaartkade.

De eerste fase van het Ringpark is nu al bewandelbaar. De oude spoorbrug gaat bij de Hubert Pootstraat over de Kruisvaart. Via het pad kom je aan de andere zijde van de Kruisvaart uit bij een overhaalbootje (trekpontje). En zo komen in Utrecht heden en verleden — en alles wat daar tussenin zit — samen.

Tekst: Bert Poortman

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht