Rat in een rioolbuis aan de Van Esveldstraat | De Utrechtse Internet Courant Rat in een rioolbuis aan de Van Esveldstraat | De Utrechtse Internet Courant

Rat in een rioolbuis aan de Van Esveldstraat

Rat in een rioolbuis aan de Van Esveldstraat
Gemaal Van Esveldstraat 23 met Rat in een rioolbuis (1960) door Jan van Luijn (foto: Arjan den Boer)
Vooral in de tweede helft van de vorige eeuw bloeide de monumentale kunst: kunstwerken die onlosmakelijk onderdeel zijn van gebouwen. Mozaïeken, wandplastieken, reliëfs en wandschilderingen moesten bijdragen aan de gemeenschapszin. Wie er oog voor heeft kan er nog vele vinden, maar sommige worden bedreigd door sloop of renovaties. In deze serie bespreekt Arjan den Boer nog bestaande of verdwenen kunst aan Utrechtse gebouwen.

Vooral in de tweede helft van de vorige eeuw bloeide de monumentale kunst: kunstwerken die onlosmakelijk onderdeel zijn van gebouwen. Mozaïeken, wandplastieken, reliëfs en wandschilderingen moesten bijdragen aan de gemeenschapszin. Wie er oog voor heeft kan er nog vele vinden, maar sommige worden bedreigd door sloop of renovaties. In deze serie bespreekt Arjan den Boer nog bestaande of verdwenen kunst aan Utrechtse gebouwen.

Utrecht kreeg pas laat riolering. Tot na de Tweede Wereldoorlog werd er geloosd op grachten en vaarten, of in beerputten en wisseltonnen. In 1939 werd besloten riolering aan te leggen, maar door de oorlog liet de uitvoering op zich wachten. De rioolwaterzuiveringsinstallatie aan het Zandpad kwam in 1955 gereed, waarop in dezelfde jaren de westelijke stadshelft werd aangesloten. De riolering in de oostelijke helft werd in de jaren zestig voltooid. De gecompliceerde binnenstad moest nog lang wachten; zo kreeg het stadhuis pas in de jaren negentig een rioolaansluiting!

Behalve de zuiveringsinstallatie zelf werden in de jaren vijftig diverse rioolgemalen gebouwd om voor doorstroming te zorgen. Deze kregen allemaal hetzelfde basisontwerp. Ondergronds lagen de rooster- en pompenkelders en bovengronds de motorhal en dienstruimtes. Gemeentewerken besteedde veel aandacht aan een modern en vooral ‘schoon’ uiterlijk. De bouwwerken kregen gele bakstenen muren tussen betonnen staanders en liggers, en één gevel van hoge ramen met verticale roeden. Deze gemalen verrezen bijvoorbeeld aan de Lange Hagelstraat, Baden-Powellweg en de 1e Korte Baanstraat.

Schoonheid

Het mooiste gemaal kwam in 1960 gereed aan de toen nog landelijke Ezelsdijk, de tegenwoordige Van Esveldstraat in Noordoost. Het ligt langs de Kardinaal de Jongweg, maar die bestond bij de bouw nog niet, al was het tracé al uitgezet. Met de aanleg van Tuindorp Oost veranderde de omgeving sterk. Naast het gemaal kwam ook een telefooncentrale.

Het ontwerp was van gemeente-architect ir. Nijs Spronk (1926-1990). Hij ontwierp ook het zwembad Krommerijn en diverse schoolgebouwen. Het gemaal aan de Van Esveldstraat dankt zijn schoonheid echter niet alleen aan de architectuur, maar ook aan het gevelkunstwerk. Het stelt een rat in een rioolbuis voor, heel toepasselijk maar ook gedurfd aangezien men juist een schoon imago nastreefde. De suggestie voor een rioolrat kwam van de kunstcommissie die was ingesteld rond de zogenaamde percentageregeling. Deze hield in dat 1,5 procent van de bouwsom van publieke gebouwen aan kunst werd besteed, wat tijdens de Wederopbouwperiode tot een grote opbloei van monumentale kunst leidde, ook in Utrecht. De kunstwerken waren meestal figuratief zodat iedereen ze kon begrijpen.

Het gemaal in 1959 (Hulskamp’s Fotobedrijf / Het Utrechts Archief)

Dienstbaar kunstenaar

De kunstenaar die in 1958 voor het gemaal werd geselecteerd was de Utrechtse beeldhouwer Jan van Luijn (1916-1995). Hij zag in de opdracht van de commissie geen beperking van zijn creativiteit, maar vond dat een kunstenaar dienstbaar moest zijn en moest samenwerken met de architect. Samen met Spronk werkte hij dan ook het concept van de rioolrat uit. Ze bedachten een uit de gevel stekend rioolbuissegment van 1,5 meter hoog, speciaal in wit beton uitgevoerd. Daarin vervaardigde Van Luijn een bronzen beeld, zijn specialiteit. De kunstenaar maakte daarvoor eerst een schets in was en vervolgens een gipsmodel, waarbij het buissegment van hout was.

De kleermakerszoon van de Oudegracht was als 15-jarige begonnen aan de Utrechtse Kunstnijverheidsschool en bezocht daarna de Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam. Van Luijn werkte daarna kort bij de beeldhouwer Jo Uiterwaal, en was tijdens de oorlog actief in het verzet. Zijn eerste grote opdracht was het monument voor de Binnenlandse Strijdkrachten op Begraafplaats Tolsteeg in 1947. Hij maakte meerdere oorlogsmonumenten en zo’n vijftig figuratieve beelden door het hele land, maar vooral in Utrecht. Voorbeelden zijn Orpheus aan het Beethovenplein, Zich oprichtende vrouw aan het Herderplein, Fluitspeler in het Julianapark en Kangoeroe aan de Australiëlaan. De Rat in een rioolbuis oogt met z’n betonnen omlijsting het meest modern. Van Luijn wist de anatomie van een zich uitrekkende rat met lange achterpoten en korte voorpoten goed te treffen.

Restauratie

In 2017 is het rioolgemaal aan de Van Esveldstraat gerenoveerd. Het pompt tegenwoordig geheel geautomatiseerd de helft van het Utrechtse rioolwater naar de zuivering. Het gerestaureerde gebouw werd op Open Monumentendag (9 september 2017) heropend door wethouder Kees Geldof in aanwezigheid van veel geïnteresseerde buurtbewoners.

Nu het gemaal er weer fris bijstaat komt ook de gevelkunst beter tot z’n recht. Het is een perfect voorbeeld van een monumentaal kunstwerk dat past bij de functie van het gebouw. Met met z’n herkenbare en humoristische onderwerp spreekt het een breed publiek aan, van jong tot oud. Maar ook fijnproevers kunnen genieten van het contrast tussen het beton en brons en tussen de rechte lijnen van het gebouw en de overtuigende organische vormen van het beest.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

4 Reacties

Reageren
  1. Karla

    En weer kijk ik ineens naar iets moois dat me nooit eerder is opgevallen. Dankjewel, Arjan!

  2. Ertje

    Prachtig verhaal weer inderdaad. Blijf ons leren kijken en begrijpen Arjan. dank!

  3. G.H.

    Ook mij nooit opgevallen, terwijl ik hier vaak langs kom. Binnenkort eens in het echt bekijken.
    Prachtig verhaal weer!

  4. Johan Le Fèvre

    Ik ben hier ook al honderd keer voorbij gelopen en ZIE het beeld van de rat in de rioolbuis vandaag voor het eerst! Foto’s gemaakt en je artikel gevonden: bedankt, Arjan.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).