Na kledingwinkels zijn schoenenzaken de meest voorkomende winkels in het huidige centrum van Utrecht. Rond 1900 was dit niet veel anders. En ook toen waren de mode- en schoenenwinkels vaak onderdeel van een keten, al waren dat nog familiebedrijven. Zoals veel kledingwinkeliers afkomstig waren uit het Duitse Westfalen, kwamen de meeste schoenhandelaars uit Noord-Brabant. Een voorbeeld daarvan was Paanakker.

De Schoutenstraat is een van de oudste winkelstraten van Utrecht. Sinds de 18e eeuw was hier al bakkerij Den Dubbelden Arend gevestigd. Rond 1800 volgden boekhandels en in de loop van de 19e eeuw kleermakerijen die uitgroeiden tot kledingzaken. Hetzelfde gebeurde met de schoenmakerij van Paanakker, die zich ontwikkelde tot schoenenmagazijn. Johannes Martinus Paanakker (1848-1924) was in in Haarlem geboren, maar kwam uit een familie van Brabantse leerlooiers. Na zijn huwelijk met Maria Dijkman vestigde hij zich in 1879 aan de Schoutenstraat 9 in Utrecht.

Naast maat- en herstelwerk leverde Paanakker ook seriematig geproduceerde schoenen en laarzen uit Brabant. Zijn zaak maakte deel uit van de familiefirma Paanakker & Co met vijf vestigingen: in Haarlem, Leiden, Utrecht, Arnhem en vanaf 1885 in Den Haag. De firmanten waren allemaal broers en neven. Zij noemden zich aanvankelijk ook wel de Noordbrabantsche Schoenenvereeniging. ‘Daar wij in het bezit zijn van een Schoenmakerij en Leerlooierij waar uitsluitend voor onze Magazijnen gewerkt wordt, staan wij voor de soliditeit der goederen in. De prijzen zijn zeer laag gesteld, doch dat is alleen mogelijk tegen contante betaling, zonder korting’, adverteerden ze gezamenlijk.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Chaussures de Luxe

In 1889 wist Johannes Paanakker de hand te leggen op het buurpand Schoutenstraat 11 (naast Den Dubbelden Arend), dat hij liet verbouwen tot nieuwe winkel. De oude klokgevel werd verhoogd tot lijstgevel. Voorin kwam de winkelruimte, achterin een paskamer en op de eerste verdieping het magazijn. Daarboven woonde het gezin met vijf kinderen. Nummer 9 hield Paanakker kennelijk ook aan, want daar werd rond 1900 de luxe afdeling van de zaak gevestigd, blijkens de aanduiding ‘Chaussures de Luxe’. Het glasbedrijf van de Stichtsche Glasverzekering Maatschappij vervaardigde een marmerglas-decoratie aan de bovengevel, met daarop de genoemde tekst en de wapenschilden van de vijf vestigingsplaatsen. Marmerglas, met een zwarte ondergrond en aan de voorkant glanzend geslepen, was destijds populair voor winkelgevels met een chique uitstraling. Deze bekleding is later weer verwijderd.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Volgens advertenties bestond het assortiment van Schoenen- en Laarzenmagazijn Paanakker & Co onder andere uit ‘Heeren-Bottines in spitse en breede modellen’, ‘sterke Schoollaarsjes met hakken’ en ‘fijne Dames-wandelschoentjes’. Maar er waren ook ‘Vetleeren Mans-Werkpantoffels’ en ‘zeer sterke Pantoffels voor dienstboden’. De katholieke komaf van Paanakker bleek wel uit de ‘nette Jongeheeren en Jongejuffrouwen Aanneemschoenen’ voor bij de Eerste dan wel Plechtige Communie.

In 1916 heropende Johannes Paanakker de zaak na een verbouwing met een ‘Moderne inrichting’. De winkelpui van Schoutenstraat 11 had nu een grotere etalage en de oude paskamer was bij de winkelruimte getrokken. Paanakker zelf was met zijn vrouw inmiddels verhuisd naar de Krugerstraat. In 1919 sloot hij op 70-jarige leeftijd de winkel en vertrok naar Den Haag.

Lange Viestraat en Vredenburg

Toch verdween de naam Paanakker niet definitief uit Utrecht. Neef Lambertus Paanakker (1854-1925) was in 1886 een schoenwinkel begonnen in Amsterdam. Hij maakte toen nog geen deel uit van het gezamenlijke familiebedrijf, maar rond 1920 kreeg Lambertus de resterende filialen in handen en zette de firma om in een NV. In 1922 adverteerde dit bedrijf met de ‘Opening onzer 6e zaak’ aan de Lange Viestraat in Utrecht. Lambertus’ zoon Cornelis kreeg de leiding over dat filiaal, maar in 1931 verscheen de mededeling: ‘De directeur C.J. Paanakker is niet meer speciaal belast met het beheer van filiaal Utrecht, Lange Viestraat 28. Bedoeld filiaal staat thans onder eigen en rechtstreeksch beheer der hoofdzaak.’

Het was dus het hoofdkantoor in Amsterdam dat onderhandelde met de gemeente Utrecht over de verbreding van de Lange Viestraat. De gemeente wilde alle winkelpanden aan de zuidzijde opkopen en slopen; dit was eerder al aan de noordkant gebeurd. In 1935 was er overeenstemming en verhuisde Paanakker naar Vredenburg 18, links naast C&A. In tegenstelling tot lunchroom Van Angeren liet Paanakker geen nieuw pand bouwen aan de verbrede straat, maar bleef aan het Vredenburg. Aan de Lange Viestraat kwam wel een andere moderne schoenwinkel: Bata, een geduchte concurrent. In deze jaren had Paanakker ook nog kleinere vestigingen aan de Biltstraat en Twijnstraat.

Tekst loopt door onder de afbeelding

In 1949 werd Paanakker, ‘een bekend grootbedrijf in de schoenenbranche’ met inmiddels tien filialen, overgenomen door Bervoets uit Enschede. De schoenwinkel aan het Vredenburg droeg voortaan die naam en zou daar nog blijven tot aan de uitbreiding van C&A in 1968. De vestiging in Leiden behield om onbekende redenen als enige de oude naam. De schoenwinkel aan de Maarsmansteeg daar sloot pas in 2019 als allerlaatste Paanakker. In Utrecht zit aan de Schoutenstraat 11 tegenwoordig een… sneakerwinkel.

Wil jij DUIC steunen en een set ansichtkaarten ontvangen met de beste foto’s uit het boek DUIC in 2021? Voor 7,95 euro krijg je twaalf kaarten, van elke maand in 2021 één ansichtkaart. Met de aanschaf van de kaarten heb je niet alleen een herinnering aan 2021 – om op te hangen, te bewaren of te versturen – maar steun je ook de lokale journalistiek in Utrecht.