Kunst aan gebouwen: Goddelijk duo aan flat in Overvecht | De Utrechtse Internet Courant Kunst aan gebouwen: Goddelijk duo aan flat in Overvecht | De Utrechtse Internet Courant

Kunst aan gebouwen: Goddelijk duo aan flat in Overvecht

Kunst aan gebouwen: Goddelijk duo aan flat in Overvecht
'Apollo' betonreliëf aan de Tannhäuserdreef, 1965 (foto Arjan den Boer)
Een van Utrechts spectaculairste gevelkunstwerken bevindt zich op een plek waar je hem niet direct zou verwachten: aan een flat in Overvecht. Net als de muurschilderingen aan de Stadionflat beslaan de betonreliëfs aan de Tannhäuserdreef de volledige gebouwhoogte.

Een van Utrechts spectaculairste gevelkunstwerken bevindt zich op een plek waar je hem niet direct zou verwachten: aan een flat in Overvecht. Net als de muurschilderingen aan de Stadionflat beslaan de betonreliëfs aan de Tannhäuserdreef de volledige gebouwhoogte.

Het bouw- en vastgoedbedrijf Lisman liet in de jaren zestig diverse flats bouwen in Overvecht-Zuid. De grootste was die aan de Tannhäuserdreef met een lengte van 250 meter en zes verdiepingen hoog. De huisnummers lopen van 2 tot 416, wat het aantal woningen laat raden. Architect was Albert van Overhagen (1919-1991), gevestigd aan de Biltstraat. Hij ontwierp eerder enkele protestantse kerken en later het gebouw van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling aan de Kaatstraat (onlangs gestript). In Overvecht tekende hij ook voor het bejaardencentrum Zuylenstede. Van Overhagen integreerde vaker beeldende kunst in zijn bouwwerken, zoals bijvoorbeeld baksteenreliëfs aan wijkgebouw De Prinsenhof aan de Eykmanlaan.

Zon en maan 

De twee naar voren springende liftkokers annex trappenhuizen van de flat aan de Tannhäuserdreef zijn voorzien van kunstwerken van zo’n twintig meter hoog en een kleine tien meter breed. Deze reliëfs in beton werden gemaakt door Harry op de Laak (1925-2012), een van de belangrijkste monumentaal kunstenaars uit de tijd van de Wederopbouw. Correctie 28 mei 2018: het kunstwerk is van Romualda van Stolk.
Het dubbelkunstwerk verbeeldt twee figuren uit de Griekse mythologie: Apollo en zijn tweelingzus Artemis. Op de rechterkoker is Apollo als god van de poëzie en muziek afgebeeld met een luit. Hij werd door de Romeinen ook vereerd als zonnegod, vandaar de zon met stralen. Verder zijn op deze schacht schapen, runderen en vogels te zien. Op de andere liftkoker is het niet de zon maar de maan die schijnt over een nachtelijk jachttafereel. Artemis is namelijk de godin van de jacht en de maan. Ze is afgebeeld met pijl en boog, jachthonden en een groot hert.

‘Apollo’ van Harry op de Laak aan de Tannhäuserdreef, 1965 (foto Arjan den Boer)

De beide reliëfs lijken qua compositie op elkaar, maar inhoudelijk is er een sterk contrast tussen dag-nacht, zon-maan, man-vrouw, vee-wild en muziekinstrument-wapen. Van buiten is niet te zien dat de kunstwerken in de hallen van de flat doorlopen: daar zijn nog enkele dieren aangebracht (schapen cq. herten). Deze zijn (later?) geel ingeschilderd zodat ze zich beter aftekenen in het beton dat aan de binnenzijde meer grind bevat.

Gietbeton

De enorme reliëfs zijn gemaakt met behulp van een bekisting waarin beton werd gegoten. Dit gebeurde tijdens het optrekken van de liftkokers zelf, als één geheel. De flat werd namelijk in 1964 geconstrueerd ‘volgens de arbeidsbesparende methode’ oftewel het gietbetonsysteem. Per verdieping werd een bekisting gemaakt, met beton gevuld, en na harding werd dit herhaald voor de volgende etage. Aan de liftkokers zijn nog de dunne naden tussen de verdiepingen zichtbaar.

Ook de bekisting voor de reliëfs werd door de kunstenaar per verdieping voorbereid, waarschijnlijk in zijn atelier. Hij maakte deze met latjes en daardoor zijn alle lijnen min of meer recht – zo heeft Artemis wat puntige borsten. Verschillende plaatmaterialen en ruw hout zorgden voor speciale effecten, in sommige groeven zijn bijvoorbeeld houtnerven zichtbaar. Na het verwijderen van de bekisting werden naden en oneffenheden weggeslepen en gietbellen opgevuld. Het loont de moeite de reliëfs op ooghoogte van dichtbij te bekijken om te zien hoe ze gemaakt zijn.

Het loont de moeite de reliëfs op ooghoogte van dichtbij te bekijken, om te zien hoe ze gemaakt zijn

In 1957 had Op de Laak al een sterk vergelijkbaar betonreliëf gemaakt aan de zijmuur van een kantoorflat in Den Haag, met als thema Natuur en Techniek. Dit gebouw is onlangs gesloopt, waarmee de reliëfs in Overvecht uniek zijn geworden. De kunstenaar maakte ook betonreliëfs in scholen, zoals de LTS Patrimonium in Amsterdam, maar die waren veel kleiner en in kleur beschilderd.

Aandacht

Harry op de Laak was opgeleid de Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam bij hoogleraar Monumentale kunst Heinrich Campendonk, wiens functie Op de Laak later zelf zou vervullen. Hij droeg bij aan talloze bouwprojecten van overheden en bedrijfsleven, vooral in Amsterdam. Op de Laak gebruikte veel verschillende materialen: naast baksteen- en betonreliëfs maakte hij wandschilderingen, mozaïeken, keramiekwanden en glaskunst. Leermeester Campendonk vond dat kunst aan gebouwen ondergeschikt moest zijn aan de architectuur. Op de Laak liet dat uitgangspunt los en zei later in een interview: ‘Veel opdrachten waren immers bedoeld om de aandacht van de niet geheel gelukte architectuur af te leiden.’ Zou hij ook op de flat in Overvecht hebben gedoeld?

In 1972 maakte Op de Laak nog een kunstwerk in Utrecht: vrijstaande keramiekwanden met abstracte motieven bij zorgcentrum Albert van Koningsbruggen aan de Beneluxlaan. Na zijn carrière als monumentaal kunstenaar keerde Harry op de Laak terug naar zijn geboortestreek in Noord-Limburg om zich aan de vrije schilderkunst te wijden. Zijn unieke kunstwerk in Overvecht verdient meer aandacht. Bewoners en passanten gaan er vaak gedachteloos aan voorbij. Buurtbewoner Simon de Wilde schreef op zijn blog: ‘Goed kijken is wel vereist want eerlijk is eerlijk, ik keek jaren naar Artemis maar zag haar niet.’

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

2 Reacties

Reageren
  1. George Knight

    Leuk stuk. Een beetje thuiskomen. Ik woonde in de jaren ‘80 in deze flat.

  2. Annemarie Roebert

    Wat geniet ik toch steeds van de stukjes van Arjen den Boer! Nu vandaag weer over de gevelreliefs in Overvecht: nog nooit gezien. Binnenkort ga ik er eens naar kijken.
    Bedankt.
    Annemarie Roebert

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).