Een van de mooiste gevelkunstwerken van Utrecht — een groot glasmozaïek van Nicolaas Wijnberg uit 1969 — kwijnt al jaren weg in de krochten van een oud kantoorpand aan de Lomanlaan met een tijdelijke woonfunctie. Het lukte artsenfederatie KNMG niet om het kunstwerk, dat tot 1991 hun buitengevel sierde, mee te verhuizen naar Papendorp. Zal het unieke mozaïek ooit weer het daglicht zien?

Amsterdammer Nicolaas Wijnberg (1918-2006) was een veelzijdig kunstenaar. Hij schilderde en tekende, maakte grafiek en affiches en ontwierp theaterdecors en -kostuums. Als prominent lid van de kunstenaarsgroep De Realisten maakte hij eigentijdse, niet-abstracte kunst die ook ‘gewone mensen’ direct zouden begrijpen. Hij was, als medeoprichter van de Vereniging van Beoefenaars der Monumentale Kunsten, pleitbezorger van kunst aan gebouwen. Zelf maakte hij onder andere marmer- en glasmozaïeken, ramen, beelden en wandschilderingen.

Het ideaal van de monumentale kunst was een ‘Gesamtkunstwerk’ van architect en kunstenaar. De praktijk was anders: veel architecten wilden juist zoveel mogelijk weglaten, en spraken denigrerend over ‘poppetjes’ aan de muur. Hun medewerking beperkte zich vaak tot het aanleveren van een maquette. Wijnberg zei hier later over: ‘Het nare is dat het dan versieren wordt, een soort edelbehang. Ik vind, dan moet die architect maar naar een behanger toe.’

Ook in Utrecht leek het zo te gaan. In 1960 ontwierp Wijnberg een groot vloermozaïek van de vier seizoenen in de hal van het SHV-kantoor op de hoek van de Rijnkade en Mariaplaats. Hij beschouwde het zelf als zijn meesterwerk. Architect Hans Blijdenstein van het Utrechtse bureau Op ten Noort-Blijdenstein was in eerste instantie ontstemd over de keuze voor een figuratieve kunstenaar. De architect werd echter positief verrast door het resultaat. Toen Blijdenstein in 1968 het nieuwe kantoor ontwierp voor de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG), beval hij Nicolaas Wijnberg dan ook aan voor een gevelkunstwerk.

Levensloop

Het complex aan de Lomanlaan 103, later Domus Medica genoemd en tegenwoordig De Zusters, bestond uit een 35 meter hoge kantoorflat en een langwerpig horizontaal gedeelte op betonnen pijlers, waaronder geparkeerd werd. Het was bekleed met grote natuurstenen platen, waarop Wijnberg een glasmozaïek maakte van meer dan 15 meter breed en bijna 5 meter hoog. ‘De ingebruikstelling van het nieuwe bestuursgebouw der Maatschappij aan de Lomanlaan te Utrecht door H.K.H. Prinses Margriet was stijlvol en charmant’, scheef Medisch Contact in juni 1969. Het verslag eindigde met een foto met bijschrift: ‘De Prinses maakt zich op voor haar vertrek, na de glasmozaïek van Nico Wijnberg in ogenschouw te hebben genomen.’

De titel van het werk luidde Van de wieg tot het graf, oftewel de levensloop van de mens. Dit oude thema werd traditioneel weergeven als een tweezijdige levenstrap met mensen op de treden, van pasgeboren tot hoogbejaard. Wijnberg blies dit beeld nieuw leven in door de trap weg te laten. Het mozaïek bestaat uit drie delen, te beginnen met een groot yin-yang-symbool waaruit alle leven voortspruit.

Het veel gedetailleerdere middendeel toont een baarmoeder en mensen van alle leeftijden die spelen, vrijen, vissen en oogsten in een wolk van organische vormen. De centrale figuur met een fruitschaal op haar hoofd lijkt sterk op de dito vrouw uit Wijnbergs mozaïek in het SHV-kantoor. Alleen is ze nu naakt, en vergezeld van een man met een kind op z’n schouders. Het middengedeelte besluit met een ziek- of sterfbed onder een ondergaande zon. Zoals het begon met een abstracte cirkelvorm, zo eindigt het mozaïek met een gestreepte rechthoek, waarin je een mummie in een grafkamer zou kunnen zien.

Ingebouwd

Bij een gebouwuitbreiding in 1991 raakte het mozaïek ingebouwd in een foyer bij de vergaderzalen. Het kunstwerk werd toen boven en onder afgesneden, en er kwamen twee spiegelende kolommen voor. Kunsthistorica Heleen Janssens inventariseerde kort voor Wijnbergs dood diens monumentale kunstwerken: ‘Bij elk bezoek moest ik hem meedelen dat er weer een werk weg was, of hem confronteren met foto’s van werken die op onthutsende wijze de storm van een renovatie hadden overleefd: opgeleukt met verwarrende spiegelzuilen en bontgedekte leutertafeltjes.’ Zij doelde op de rommelige inrichting van de ruimte met statafels. Wijnberg was getroffen door alle verminkingen en verdwijningen: ‘Godallemachtig, het lijkt wel alsof ze er jacht op maken.’

In 2005 besloot KNMG tot nieuwbouw op Papendorp. ‘De bouwer heeft aangeboden het mozaïek te demonteren en op de nieuwe locatie te installeren’, zei de projectleider toen. Deze belofte werd niet nagekomen. Verantwoorde verplaatsing bleek meer dan 50.000 euro te kosten, en hoewel de architect plaats aan de buitengevel van het nieuwe Domus inruimde, kwam de fondswerving niet rond.

Het mozaïek bleef achter toen het gebouw in 2008 werd overgedragen aan Mitros, die het inrichtte als tijdelijk zorgcentrum. In 2014 maakte ‘huisjesmelker’ Marcel van Hooijdonk er kamers en appartementen in. Na klachten kwam het weer onder Mitros-beheer. Het kunstwerk op de eerste verdieping is momenteel afgetimmerd, dus onzichtbaar, en misschien deels beschadigd. De Zusters wordt nu enigszins opgelapt, terwijl men plannen maakt voor over enkele jaren. Mitros beslist eind dit jaar of het renovatie wordt of sloop en nieuwbouw. Hoe dan ook een mooi moment om het mozaïek in ere te herstellen.

Foto’s: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Medisch Contact