Utrechters die al lang in de stad wonen, hebben het straatbeeld door de jaren zien veranderen. Dat gebeurde ook in de binnenstad, waar veel historische gevels van horeca en winkels de afgelopen decennia zijn aangepast of helemaal verwijderd. De discussie over gevels en winkelpuien laait met enige regelmaat weer op en dat is ook nu weer het geval. Tijd om eens dieper in te gaan op de puien en gevels in onze stad.
De winkelpui is van oorsprong Engels en nog niet zo’n oud fenomeen. Tot ongeveer 1850 kwamen er in Utrecht nog geen winkelpuien voor. Handelswaar werd tot die tijd namelijk verkocht op onder meer markten en later aan huis, onder luifels. De verkoop verplaatste zich echter steeds meer naar binnen, legt Marieke Lenferink uit in haar scriptieonderzoek De historische winkelpui in Utrecht, 1850-2010 uit 2010. Winkels hadden destijds nog een beperkt aanbod, weinig voorraad en producten hadden geen vaste prijzen. Ook mocht iemand niet zomaar een winkel binnenlopen; je werd dan namelijk geacht iets te kopen.
Met de komst van het eerste warenhuis in Parijs, in de jaren zestig van de negentiende eeuw, veranderde de manier van verkopen, aldus Lenferink. Door de mechanisatie werd het mogelijk om goederen in grote hoeveelheden te produceren en op voorraad te hebben. Daarmee verdween het idee dat mensen niet zomaar een winkel konden binnenlopen. Zo ontstonden ook winkelpuien en etalages. Mensen moesten immers meer verleid worden om binnen te komen, nu ze niet meer verplicht waren iets te kopen. Winkeliers probeerden zich te onderscheiden door middel van een opvallende winkelpui of etalage, schrijft Lenferink.
Winkelgebieden
Het aantal winkels nam toe en onder meer de Choorstraat, Zadelstraat en Lijnmarkt werden geliefde winkelgebieden. Later volgden ook de Lange Elisabethstraat, de Steenweg, de Oudegracht en ook buiten de singels was een aantal straten dat steeds meer winkelstraat werd. Het gaat dan onder meer om de Amsterdamsestraatweg, Biltstraat, Jutfaseweg, Kanaalstraat, Westerkade en de Burgemeester Reigerstraat. Begin twintigste eeuw schaarden ook de Lange Viestraat en het gebied rondom het Vredenburg zich in dat rijtje.
De winkelpui was decennialang niet weg te denken uit het straatbeeld, maar dat veranderde vanaf de jaren zestig. In Utrecht is een aantal winkelpuien niet aangepast en dus oorspronkelijk, zoals de pui bij Oudegracht 62 en de door Rietveld ontworpen pui van de G-STAR winkel in diezelfde straat.
Tekst loopt door onder de foto’s
Maar nieuwe systemen, zoals de kunststofpui en het rolluik, hebben er vanaf de jaren zestig voor gezorgd dat veel oude winkelpuien sneuvelden. Ook de komst van grote ketens die hun eigen huisstijl meenamen heeft het uiterlijk van Utrechtse winkelstraten doen veranderen. Misschien wel het bekendste voorbeeld van een gevel die door de jaren heen nogal veranderd is, is de Rembrandtbioscoop aan de Oudegracht 73. De oorspronkelijke art deco-gevel van het Rembrandt Theater, zoals het destijds heette, is tegenwoordig massief zwart en weinig doet nog herinneren aan de art deco-stijl.
Tekst loopt door onder de foto’s
Speciale regelingen
In de jaren negentig veranderden de gedachten over de winkelpuien opnieuw, toen steeds meer winkeliers een klassieke winkelpui lieten aanbrengen of de oude pui lieten reconstrueren. Afgelopen dertig jaar was er dus met enige regelmaat aandacht voor de historische gevels, maar er zijn in Utrecht geen speciale regelingen voor eigenaren die de gevel van hun pand bijvoorbeeld zouden willen reconstrueren. In veel andere gemeentes zijn die regelingen er wel, zoals in Haarlem, Leiden, Apeldoorn, Zwolle, Zeist en Weert. Pandeigenaren in die gemeenten kunnen bij de gemeente subsidie aanvragen voor onder meer het herstellen van historische winkelpuien, bijvoorbeeld omdat die door betimmering of wijzigingen aan de puien (deels) verloren zijn gegaan.
Reden voor zo’n subsidieregeling is voor de gemeentes het grote belang van historische horeca- en winkelpuien voor de uitstraling en aantrekkelijkheid van winkelstraten en de binnenstad. De steden vinden dat het herstellen van historische puien kwaliteit terugbrengt en de aantrekkelijkheid, leefbaarheid en economische vitaliteit versterkt. In Haarlem bijvoorbeeld, kunnen pandeigenaren advies en een inspiratiedocument op basis van een bouwhistorische verkenning krijgen. Verder is cofinanciering voor het ontwerp en het herstel van de pui onderdeel van de regeling: maximaal 50 procent en 15.000 euro per pand. Die invulling van de regeling verschilt wel per gemeente.
Hoe zit dat in Utrecht?
Ook in Utrecht staat de binnenstad onder druk, mede door leegstand van winkelpanden. Toch kent Utrecht geen subsidieregeling zoals die er in Haarlem wel is. Jammer, vinden de vier Utrechtse raadsfracties van PvdA, GroenLinks, D66 en PVV. Begin juni vroegen zij de gemeente – onder meer naar aanleiding van een artikel van DUIC over de gevel van Lange Viestraat 2 – naar het herstel van gevels met bijzondere erfgoedwaarde.
Tekst loopt door onder de foto’s
De gemeente gaf afgelopen jaren vergunningen voor de reconstructie van onder meer het voormalige C&A-pand, waar nu Decathlon zit, en het gebouw waar nu House Modernes zit. De gemeente ziet de reconstructie als ‘verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van de binnenstad’. Naar aanleiding van de vragen van de vier raadsfracties heeft de gemeente ook toegezegd te willen adviseren bij het reconstrueren van de puien en oorspronkelijke gevelonderdelen kosteloos over te dragen als eigenaren hun gevel willen herstellen. Het initiatief ligt echter bij de eigenaar en de gemeente gaat niet meebetalen.
Tekst loopt door onder de foto’s
Een stap verder gaan
De vier partijen zijn blij dat de gemeente bijdraagt aan de reconstructies, maar willen nog een stap verder gaan in de vorm van een subsidieregeling. Zo’n regeling kan er volgens de fracties toe leiden dat eigenaren er sneller voor kiezen om hun bijzondere gevel te laten herstellen, wat ervoor zorgt dat de binnenstad aantrekkelijker wordt. Het gaat dan om financiële ondersteuning én ondersteuning bij de bouwhistorische verkenning en het ontwerp, benadrukken de partijen. Wat betreft Lange Viestraat 2 willen de partijen dat de gemeente meer doet om het herstel van de gevel met oorspronkelijke materialen te stimuleren, omdat onderdelen van de historische pui bewaard zijn gebleven en in een opslag van de gemeente blijken te liggen.
Een ander punt waar de fracties op wijzen, is de zogenoemde Publieksbrochure Historische Winkelpuien. In dat document staan bijzondere winkelpuien uit verschillende tijdsperiodes en stijlen, waaronder de door Gerrit Rietveld ontworpen pui van de G-STAR winkel aan de Oudegracht. De inventarisatie is gemaakt in 2009 en bestaat uit 1.000 winkelpuien, waarvan een deel voorgedragen zou worden voor de gemeentelijke monumentenlijst. De vier fracties zeggen verbaasd te zijn dat dat, twaalf jaar later, nog niet gebeurd is. “Wanneer is de verwachting dat er opvolging wordt gegeven aan die voordracht en waar hangt dit vanaf?”, vragen ze zich af.
Tekst loopt door onder de foto’s
De discussie over de historische gevels is in Utrecht dus weer opgelaaid, maar of en hoe de gevels ooit gereconstrueerd zullen worden, is nog even de vraag. Het college van B&W heeft nog niet gereageerd op de vragen over de subsidieregeling van de vier raadsfracties.
Gekoppelde berichten
Gemeente Utrecht gaat helpen bij herstel gevelaanzichten, maar betaalt niet mee
De eigenaren van verschillende panden in de Utrechtse binnenstad kunnen kosteloos de oorspronkelijke gevelonderdelen krijgen.…
Meer oude gevelaanzichten terug in de stad? Als het aan vier Utrechtse raadsfracties ligt wel
Het gebeurde afgelopen jaren al een aantal keer in Utrecht: gebouwen in het stadscentrum die…
Politiek wil dat gemeente Utrecht meebetaalt aan herstel van historische gevels
De Utrechtse fracties van PvdA, GroenLinks, D66 en PVV willen graag dat er in Utrecht…
Verdwenen horeca: The American Lunchroom aan de Lange Viestraat
Dit is een herpublicatie van de serie Verdwenen horeca in Utrecht. Krijg je geen genoeg…
26 Reacties
ReagerenEerst het Postkantoor op de Neude verkloten met ‘kunst’ boven de ingang, en nu met belastinggeld smijten om gevels in de oorspronkelijke staat te laten herstellen.
Ben ik de enige die dit een uiterst vreemde gang van zaken vind?
Hoe het omvormen van de frisse en moderne gevel van het Rembrandt Theather naar een grauw mausoleum bij kan dragen aan een aantrekkelijkere binnenstad, moet iemand me maar eens uitleggen…
Laten we de stad in de vooruit zetten, in plaats van de achteruit. Niet alles was vroeger beter.
Oei, ja, ik vrees dat bij het Rembrandt Theater de schade aanzienlijk is. Bijna niet voor te stellen dat dit destijds werd toegestaan.
Ja, BdV, die schade is aanzienlijk en inderdaad onbegrijpelijk dat n stadsbestuur ooit zoiets heeft laten passeren!
Nu is Utrecht wel bekend met het (laten) neerzetten van wanstaltige objecten: de Haas aan Neude en de amorfe sculpturen van VandeKop.
Dit artikel gaat ergens aan voorbij. CWM ( commissie welstand monumenten onder leiding van Mevr vd Wiel en Peter Ascher de voorzitter ) bepalen het aangezicht van Utrecht. De gemeente, raad, college, weet helemaal niks van de monumenten die gesloopt worden of nieuw/veranderd hersteld. CWM geeft een advies aan de raad, commissie, en dat wordt klakkeloos gevolgd/ondertekend door de burgemeester. Negatief advies van CWM is hop in de prullenbak. Je hebt geen enkele inspraak. Bij een glas deuren openende pui die aansluit bij de bovengevel en in historie ook zo was zegt de commissie: u moet terug naar 1961 en dat is het. Op geen enkele manier hoor en wederhoor en het standpunt van CWM is al vooringenomen. Daardoor gaat er zoveel mis in de historie van oude gevels. In Parijs was 30 jaar geleden al de beleidslijn: gevel laten staan en daarachter veranderen. Rutecs en stationsgebied in Utrecht zouden dan behouden zijn en de infra kan je veranderen. Neem alleen al het Vredenburg. Dat was met de gebouwen in aanzicht van de gevels top. Had het daarachter veranderd? De Neude postkantoor moest zo hoog nodig veranderd. Snap niet waarom. Had en aangepast aan wat er was/is. De gemeenschap hoeft niet te betalen aan herstel oude panden. Via de WOZ betaald de eigenaar al aan de gemeente een heffing voor ondernemers. Te gek voor woorden omdat nergens bekend is hoeveel er in de pot zit en waar het aan uitgegeven wordt. Bestuur van Utrecht is verre van capabel om hede ten dage mee te gaan in nieuwe ontwikkelingen. Maar….zoals zo vaak, het blijft bij klagen hier op Duic. Jullie denken toch niet dat de raad, college, ambtenaren ook maar 1 sec wakker liggen over wat wij melden?
En ja, ik ben bekend met dat pand op de Biltstraat. En ja ik weet alles van CWM uit eigen ervaring.
https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/0b1097b1-9925-5ab1-8e03-c930bcef9c04/media/ce3ce68f-76d3-f923-dfb8-0d9263e9841c?mode=detail&view=horizontal&q=stadhuis&rows=1&page=34&sort=order_i_datering_vroegst%20asc
versus
https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/8425356c-6d80-56e7-8efd-37f2846a298b/media/142b8b35-f25f-4fb2-9c00-801629139bff?mode=detail&view=horizontal&q=stadhuisbrug&rows=1&page=630&sort=order_i_datering_vroegst%20desc
Scherpschutter, u vertolkt een mening uit de jaren 50/60. Zo wordt gelukkig niet meer over Art Deco gedacht. Na WOII vond men de Inktpot ook een grauw mausoleum en/of een SS-Bunker. Blij dat men het destijds niet heeft vervangen voor een “fris en modern” gebouw.
@ Lombokker
Ja. Want die zaken hebben geen bal met elkaar te maken.
In dit verband is de gevel van het Intersport -gebouw aan de Potterstraat ook een boeiende. Mooie lichttoren, ontsierd door afgrijselijke Perrygroene platen. Het gebouw stond in de steigers en even leek het dat het in oude glorie hersteld werd. Quod non. Het groen hangt er weer aan. Waarom toch, en wat een gemiste kans.
Wat zonde om zo’n monumentale art deco-gevel visieloos te verprutsen tot de nikserigheid van de huidige “frisse” gevel van de Rembrandt-bioscoop!
@Jeroen
Dank. Trendgevoeligheid is uiteraard nog een andere reden om hier niet aan te beginnen, thans zeker niet van belastinggeld. Vanzelfsprekend staat het de eigenaren van deze panden wel vrij om te doen wat men wil. Ik kan me alleen werkelijk niet voorstellen dat die graag uit een mausoleum opereren.
Ik hou wel van Art Deco maar die gevel van het Rembrandt Theater was niet de eerste en is er maar ongeveer 10 jaar geweest. Die van daarna was ook prachtig dus dat wordt lastig kiezen straks.
Het staat eigenaren van monumenten gelukkig absoluut niet vrij om te doen wat men wil.
Helaas is de gevel van de Rembrandt-bioscoop al geruime tijd geleden verknoeid. De status monument zal denk ik niet van toepassing zijn.
Of terugrestaureren nog mogelijk is, inclusief versiering en monumentale vensters, kan ik niet overzien. Als het zou kunnen, en de eigenaar het zou willen, zou ik het toejuichen. En daarna natuurlijk tot monument verklaren.
@Ton: dat is voor mij een reden om niet te snel over te gaan tot het ‘terugrestaureren’ van gevels. Overigens vind ik dat zestiende-eeuwse stadhuis heel wat mooier dan het plompe negentiende-eeuwse waar we nu tegenaan moeten kijken. Maar dat hoort er inmiddels ook bij.
@Scherpschutter: vanzelfsprekend staat het eigenaren niet vrij om te doen wat men wil. Ga eens kijken in landen waar dit wel of in hoge mate het geval is, zoals tot voor kort België of de VS. Ook op sommige plaatsen in Nederland kon je een tijdje min of meer je gang gaan. Het bleek zonder meer afstotend. Architectuur dringt zich, anders dan bijvoorbeeld de schilderkunst op panelen in binnenruimten, aan iedereen op, en daarom zijn er gelukkig voorschriften.
Als je nu hc uit loopt en je kijkt tegen de winkels aan van het vredenburg, het oude perry sport pand etc, wat een lelijke binnenkomst van de stad eigenlijk zeg.
Terwijl er naar mijn mening juist wel veel moois is gekomen in de rest vd stad
Lexus
Uw mening en smaak wegen niet op tegen eigendomsrecht. Gelukkig maar.
@ Lexus
Mee eens.
Maar als het stadhuis van Willem van Noort toevallig wel de tijd had overleefd hadden we daar nu wel een heel bijzonder monument gehad.
@ Sch……jawateigenlijkprecies
Bij rechten horen ook plichten ten aanzien van de SAMENleving. Die schrapt u zelf ALTIJD gemakshalve even. U kunt alleen maar eigendom hebben dankzij die anderen.
Het is al erg genoeg dat de neoliberale samenleving die plichten ook vergeet en alleen maar aan binnenharken denkt.
@Scherpschutter: ik wist al dat wensdenken u niet vreemd is. Gelukkig heeft u als enige dat onrealistische eigendomsidee.
@Jozias
U heeft geen plicht jegens een samenleving. U heeft een plicht jegens andere menselijke individuen. De plicht om het lijf en goed van ieder ander individu ongemoeid te laten. Verder heeft u natuurlijk geen eigendom dankzij anderen, maar ondanks anderen. Daar is de hele notie van eigendomsrecht op gestaafd…
Afsluitend heb ik geen flauw idee van wat een “neoliberale samenleving” is. Eerlijk gezegd ben ik nog nooit in mijn leven iemand tegengekomen die wist uit te leggen wat “neoliberaal” betekent. Verrast u en wordt u de eerste met een heldere definitie?
@ Scherpschutter
Aangezien ooit (voordat er individueel eigendom bestond) alles van iedereen was, en dus van niemand, is individueel eigendom dus per definitie alleen mogelijk dankzij de anderen.
@Ton: ik zeg ook niet dat ik voor slopen ben, integendeel. Maar wat nu eenmaal toch verdwenen is, zoals bijvoorbeeld het schip van de Dom, hoeft voor mij ook niet teruggebracht te worden. Het geeft meestal ook nog een verkeerd of eenzijdig beeld van het verleden. Dan liever inspirerende nieuwbouw.
Verder denk in niet dat er ooit een situatie heeft bestaan dat “alles van iedereen was”, wel dat er na de periode van het recht van de sterkste(n) door middel rechtsregels langzamerhand vrijheid en veiligheid voor steeds meer mensen ontstaan is. Dank zij deze voortschrijdende ontwikkeling, met name in de westerse wereld, leven we inmiddels in een democratische rechtsstaat, nog verre van ideaal, maar wel met mogelijkheden tot verbetering.
Als eigenaar van een stoel mag je alles met de zetel doen: slopen, verbranden, demonteren en wat je verder bedenken kunt . Panden zijn bezwaard met beperkte rechten en plichten. Wat je bovengenoemd met een stoel doet zal bij een pand in het geval van brandstichting strafbaar zijn voor het andere, slopen of verbouwen, zal een vergunning nodig zijn. De stelling dat het eigendomsrecht voor een pand een vrijbrief is te doen en laten wat je maar wilt is simpelweg nonsens. Maar ik vermoed dat de stellingnemer dat donders goed weet.
@Ton
Nog nooit is alles van iedereen geweest. Als er geen mensen waren, kon eigendom niet bestaan. Als er wel mensen waren, dan waren bepaalde dingen van mensen en bepaalde dingen van niemand. U begrijpt helaas de notie van een eigendomsrecht niet.
@ Lexus
Ik ben geen rechtshistoricus. Maar volgens mij was er zelfs in een relatief recent verleden als de Middeleeuwen er nog nauwelijks sprake van eigendom van onroerende zaken.
Er waren alleen gebruiksrechten (jachtrecht, tolrecht, stapelrecht, molenrecht, recht van overpad enz.). En dat waren dan vaak ook nog rechten die een groep toekwamen en niet een individu.
Zoiets als nu nog met oceanen of het luchtruim.
In een verder verleden waren er nog minder eigendomsrechten.
Recht van de sterkste gaat over bezit en niet over juridisch eigendom.
@Ton: wanneer het recht, eigenlijk beter gezegd de macht van de sterkste(n) geldt, doen rechten van welke aard dan ook er niet toe. Die kunnen dan zonder procedure worden genegeerd en geschonden. Hiervoor hoeven we niet eens terug tot aan de Middeleeuwen. Laten we niet vergeten dat er nog steeds slavernij bestaat en dat in de westerse wereld de slavernij pas minder dan twee eeuwen geleden is afgeschaft. In de loop van de eeuwen heeft in het Westen het gewone volk gelukkig zich steeds meer aan de macht van de sterksten weten te ontworstelen, maar dat is een hele lange en moeizame weg geweest en het volk moet waakzaam blijven, want er zijn machtige overheden en bedrijven die die rechten weer willen terugdringen. Maar dat hoef ik u natuurlijk niet te vertellen.