Antoniuskerk: Italiaanse stijl in Lombok | De Utrechtse Internet Courant Antoniuskerk: Italiaanse stijl in Lombok | De Utrechtse Internet Courant

Antoniuskerk: Italiaanse stijl in Lombok

Antoniuskerk: Italiaanse stijl in Lombok
Antoniuskerk, Kanaalstraat 200 (Arjan den Boer)
Dit weekend is de laatste eucharistieviering in de Antonius van Paduakerk in Lombok. Het kerkgebouw is verkocht en wordt een ‘stadsklooster’. In 1903 was het de eerste katholieke kerk in Utrecht die brak met de gangbare gotische bouwtrant. Architect Jan Stuyt liet zich inspireren door Italië, wat vooral zichtbaar is aan de toren. In de loop der jaren zorgden Utrechtse kunstenaars voor aankleding met siersmeedwerk, beelden en gebrandschilderde ramen.

Dit weekend is de laatste eucharistieviering in de Antonius van Paduakerk in Lombok. Het kerkgebouw is verkocht en wordt een ‘stadsklooster’. In 1903 was het de eerste katholieke kerk in Utrecht die brak met de gangbare gotische bouwtrant. Architect Jan Stuyt liet zich inspireren door Italië, wat vooral zichtbaar is aan de toren. In de loop der jaren zorgden Utrechtse kunstenaars voor aankleding met siersmeedwerk, beelden en gebrandschilderde ramen.

Met de nieuwe wijken ten westen van de stad ontstond rond 1900 behoefte aan een parochiekerk daar. De katholieken kerkten aan de Mariaplaats, maar stonden vaak lang stil voor de spoorbomen op de Leidseweg. Er was nog geen tunnel en door de vele treinen rond het station waren de spoorbomen vaker dicht dan open. In 1897 werd daarom een driehoekig stuk grond gekocht aan de Kanaalstraat. De bouw begon enkele jaren later en in juni 1903 werd de nieuwe kerk gewijd aan Antonius van Padua, een populaire volksheilige.

Ansichtkaart met rechts de kerk in aanbouw, 1903 (Het Utrechts Archief)

Architectuur

De architect was de nog jonge Jan Stuyt. Hij vormde sinds enkele jaren een maatschap met zijn vroegere baas, Joseph Cuypers, die eerder het bureau van zijn vader leidde, de grote Pierre Cuypers. Deze was bekend van de vele kerken, het Rijksmuseum, Amsterdam Centraal en Kasteel de Haar. Voor dat kasteel had Jan Stuyt nog veel tekenwerk verricht. Het architectenbureau van Stuyt en Cuypers jr. was gevestigd in… het Rijksmuseum! Ook Joseph Cuypers heeft zeker bijgedragen aan de Antoniuskerk, maar Jan Stuyt had volgens Antonius-kenner Casper Staal de hoofdrol.

De Antoniuskerk nog zonder toren, ca. 1905 (Het Utrechts Archief)

De Antoniuskerk brak met de neogotische stijl, die eind 19e eeuw dominant was bij de katholieken. Deze op gotische kathedralen gebaseerde bouwtrant met veel spitse vormen werd in Utrecht gepropageerd door het Bernolphusgilde. Rond 1900 verrezen in deze stijl nog de Martinuskerk en Josephkerk. Jan Stuyt gooide het over een andere boeg; de Antoniuskerk kreeg geen spitsen of andere uitsteeksels maar strakke muurvlakken en ronde bogen. De bouwstijl was kortom neoromaans.

Deze keuze kwam voort uit de betrokkenheid van Joseph Cuypers, die aan de nieuwe Sint-Bavo in Haarlem al romaanse vormen toepaste, maar ook uit Stuyts grote bewondering voor Italië. Die was ontstaan door zijn vriendschap met de priester Alphons Ariëns, die in Rome had gestudeerd. “U hebt mij Italië leren kennen en de geestdrift voor Rome,” schreef Stuyt hem later. De Antoniuskerk heeft dan ook een Italiaanse uitstraling.

Het open interieur onder de gewelfbogen (Arjan den Boer)

Interieur en aankleding

Het interieur van de Antoniuskerk wekt een ruime en open indruk omdat er geen zuilen of pilaren zijn. De grote ronde gewelfbogen overhuiven het hele transept en schip, met een kunstig netgewelf in het midden. De gewelfvlakken in gele en rode baksteen zijn ongepleisterd gelaten en de muren zijn vlak afgewerkt. Hoewel de ramen relatief klein zijn is het niet erg donker in de kerk.

Interieur van de kerk rond 1920 (Het Utrechts Archief)

Bij de inwijding in 1903 was de Antoniuskerk nog kaal. In de loop der jaren werd het interieur ‘aangekleed’ door schenkingen van gelovigen. Zo zou autohandelaar Jan Jongerius, wellicht de rijkste parochiaan, er in de jaren dertig veel aan bijdragen. De eerste schenking kwam in 1904 voor het Antoniusaltaar, dat rechts van het priesterkoor staat. Het echtpaar Zellerhoff deed deze schenking ter nagedachtenis aan hun jong overleden zoon die Antonius heette, net als de kerkheilige.

Antoniusaltaar (Arjan den Boer)

Het Antoniusaltaar werd gemaakt van koper en marmer door Jan Hendrik Brom, een edelsmid aan de Drift die gespecialiseerd was in katholiek siersmeedwerk. In het uitbundige koperwerk zien we Antonius die in een visioen het Christuskind toont, en op de voet het zogenaamde Ezelswonder van Antonius: een uitgehongerde ezel knielde voor een hostie in plaats van te kiezen voor een baal geurige haver. Jan Brom ontwierp ook de mozaïekvloer van het koor en een beeld van het Heilig Hart.

Maria-altaar (www.kerkfotografie.nl)

Het Maria-altaar ter linkerzijde van het koor kwam pas in 1931 gereed en heeft dan ook in een symmetrische Art Deco-stijl. Dit altaar werd gemaakt door de Gebroeders Van Roosmalen aan de Oosterkade, ook een edelsmederij gespecialiseerd in kerkelijke kunst. Het altaar toont het Byzantijnse icoon van Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand dat bewaard wordt in de Sant’Alfonso in Rome, omgeven door blokken marmer, twee in koper geslagen engelen en een krans van rozen. Op de voet van het altaar staat de heilige Alphonsus.

Toren en absis

Voorgevel met toren (Arjan den Boer)

Door geldgebrek, of beter gezegd de zuinigheid van aartsbisschop Hendrik van de Wetering, werd het ontwerp van Stuyt in 1903 slechts deels uitgevoerd. De toren en een halfronde absis zouden later nog toegevoegd worden. Ook het schip werd maar half zo groot, met de gedachte dat het later uitgebreid kon worden. Dat is echter nooit gebeurd, waardoor er nog altijd een plein voor de kerk ligt en de — ooit tijdelijk bedoelde — voorgevel een kale indruk maakt.

De toren, die in 1903 tot goothoogte was opgetrokken, werd in 1924 wel afgebouwd. Hoewel niet geheel vrijstaand, doet deze denken aan een Italiaanse campanile, met een tentdak en dus zonder spits. De toren heeft bovenin grote rondbogen als galmgaten en aan twee kanten keramische wijzerplaten. Net als eerder de kerkmuren werd de toren van de Antonius versierd met enkele stroken zwart-wit geblokte tegels.

Achterzijde met absis in 1970 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

In 1903 was dit schaakbordpatroon nog gecombineerd met sierstroken in baksteen, maar die werden aan de toren weggelaten voor een krachtiger resultaat. In hetzelfde jaar 1924 werd ook de absis aangebouwd, de halfronde uitbouw van het koor aan de achterzijde van de kerk. De blokkenpatronen aan toren en absis worden doorbroken door de bovenkanten van de rondboogvensters, waardoor de boogvorm extra opvalt.

Kruisigingsgroep door Leo Jungblut in de absis (Arjan den Boer)

Binnen in de absis maakte de Utrechtse beeldhouwer Leo Jungblut eind jaren dertig een groot kruisbeeld van teakhout, vergezeld van dito beelden van Maria en de evangelist Johannes. Deze werden aangeboden door Jan Jongerius en zijn vrouw ter gelegenheid van hun huwelijksjubileum in 1939. De absiskoepel was eerst beschilderd, maar toen deze muurschilderingen gingen afbladderen werden er in 1951 enkele mozaïeken aangebracht.

Glas-in-loodramen

Oorspronkelijk waren de ramen ongedecoreerd, maar tussen 1934 en 1963 zijn ze stapsgewijs allemaal voorzien van gebrandschilderd glas. Dit werd gedaan door Willem Mengelberg (de gelijkname dirigent was zijn oom). Hij zette de glazeniersafdeling van het bekende atelier voor kerkelijke kunst van zijn vader en grootvader voort — niet meer aan de Maliebaan maar aan het Stationsplein, terwijl zijn broer Hans aan de Bemuurde Weerd verder ging met de kerkmeubelen. Willem Mengelberg maakte in Utrecht ook ramen in de Josephkerk, net als het glazen plafond in de villa van Jan Jongerius aan het Merwedekanaal, en het enorme raam in het daarbij behorende kantoor, beide recent gerestaureerd.

Christus met zes apostelen (www.kerkfotografie.nl)

In de Antoniuskerk maakte Mengelberg eerst de kleine ramen in de absis, met als thema de eucharistie, en vervolgens die in het transept. Daar staan aan weerszijden op de beide ronde ramen Christus en Maria centraal, elk omringd door zes apostelen. Rondom staan de twaalf artikelen des geloofs uitgeschreven. Daaronder aan elke kant vijf kleinere vensters van Utrechtse bisschoppen, zoals Willibrord. Vier werden er betaald door Jan Jongerius.

Ramen in het schip, eronder de Kruiswegstatie (www.kerkfotografie.nl)

De grote ronde ramen in het schip werden geplaatst bij het 50-jarig bestaan van de parochie. De kerk was kort daarvoor toegewezen aan de paters Dominicanen — hun kerk aan de Mariaplaats werd gesloopt — en de vensters tonen dan ook Dominicaanse heiligen: zeven mannen en ertegenover zeven vrouwen. Op de kleinere ramen eronder beeldde Mengelberg diverse heiligen af, waaronder Utrechts patroonheilige Sint Maarten.

Heilige Cecilia met musicerende engelen (www.kerkfotografie.nl)

Als laatste kwam in 1963 het grote ronde raam in de voorgevel gereed met Cecilia, beschermheilige van zangers en de muziek, omgeven door musicerende engelen. Dit thema was niet toevallig gezien de plaats van het raam tussen de twee delen van de orgelkast. Het orgel zelf was in 1923 geleverd door de Vereenigde Kerkorgelfabrieken J.J. Elbertse uit Aalten, en architect Stuyt was bij het ontwerp betrokken. Het orgel werd op een ‘tijdelijke’ houten stellage geplaatst omdat men toen verwachtte dat het schip van de kerk later nog uitgebreid zou worden.

Orgel op houten stellage (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Laatste decennia

De komst van de paters Dominicanen bracht enkele wijzigingen met zich mee: de pastorie werd vergroot tot een klein klooster (tegenwoordig hospice). Ook werd de eerdere Kruiswegstatie van viertien schilderijen vervangen door die uit de voormalige Dominicuskerk aan de Mariaplaats. Dit overigens via een omweg, want eerst hing deze statie in de Onze Lieve Vrouw van Goede Raad, de tweede parochiekerk van Utrecht-West uit 1920, die rond 1990 werd gesloopt.

Het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren zestig had ook invloed op de inrichting van de Antoniuskerk. In het kader van de liturgische vernieuwingen werd in 1965 het hoofdaltaar versoberd, omgedraaid en naar voren gehaald. Zo was er tijdens de eucharistie meer contact met de parochianen, terwijl de priester voorheen letterlijk met de rug naar hen toe stond. In 1977 kwam door de bouw van een soort podium het altaar nog meer temidden van de kerkgangers te staan.

75-jarig bestaan van de Antoniusparochie, 1977 (Het Utrechts Archief)

Vanwege kerkverlating en vergrijzing fuseerde de Antonius in 2010 met vijf andere kerken tot de Ludgerusparochie. Het was niet voldoende; enkele jaren geleden besloot aartsbisschop Eijk vijf Utrechtse kerken te sluiten. Op zaterdag 29 september 2018 wordt de Antoniuskerk tijdens een laatste eucharistieviering officieel aan de eredienst onttrokken.

Een groep wijkbewoners zet zich in om de wijkfunctie van het kerkgebouw te behouden als ‘Stadsklooster‘, waarin behalve voor religie ook ruimte is voor cultuur, spiritualiteit, gezondheid en welzijn. Onlangs werd bekend dat vastgoedondernemer A. van Maarseveen het kerkgebouw heeft gekocht en voor tenminste tien jaar aan het Stadsklooster ter beschikking stelt.

Het koor met altaartafel (www.kerkfotografie.nl)

Het kerkinterieur zal grotendeels gehandhaafd blijven. Wel moeten de altaartafel en godslamp vanwege de onttrekking verwijderd worden. Ook onderzoekt men of de opstelling van de banken flexibeler kan voor bepaalde evenementen. Uniek is dat de bestaande geloofsgemeenschap op zondag bij elkaar kan blijven komen in de kerk, zij het zonder sacramenten. Ook het hospice kan in de pastorie blijven.

In de eerstvolgende DUIC Krant een interview met twee initiatiefnemers van het Stadsklooster over de toekomst van de Antoniuskerk.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

6 Reacties

Reageren
  1. Ruth Waterborg-Wijburg Venlo

    Mijn man en ik zijn op 29-12-1947 in de Antoniuskerk getrouwd. Ik heb er ook mijn eerste Communie gedaan Bij pastoor Bolder. En ik was op de Antoniusschool in de Jpzn. Coenstraat.
    Ik woonde Abel Tasmanstraat 44 in Utrecht.
    RUTH WATERBORG-WIJBURG, Mgr. Boermansstraat 38, 5911 BB VENLO.

  2. Harry Schuring

    Hartelijk dank voor het mooie artikel over de rijke onstaansgeschiedenis van de kerk, die ook de niet-katholieke inwoners van Lombok zo na aan het hart ligt.

  3. Yoshua

    Door dit verhaal ben ik meer te weten gekomen over de kerk dan in de 21 jaar dat ik recht tegenover de ingang heb gewoond op de hoek van de J.P Coenstraat.
    Dacht altijd dat de school ( nu gezondheidscentrum) heel erg oud was, maar op de foto van kerk in 1905 staat het er nog niet.

  4. Angie

    Een interessant artikel over de Antoniuskerk met prachtige foto’s. Ik hoop dat nu de kerk van Onze Lieve Vrouw van Goede Raad van pastoor Müter en daarna de Majellakerk aan de Vleutenseweg aan de beurt komen. Alle drie kerken in de buurt waar ik ben geboren en getogen. Alles is heimwee…
    Werk aan de winkel dus voor Arjan den Boer.

  5. R

    Dank voor dit wederom mooie artikel. Hulde!

  6. Karen Helliesen

    Het ronde Drievuldigheids-mozaïek uit 1951 in de absis is van Antoon Molkenboer (1872-1960, hij maakte in de Antonius Abtkerk in Scheveningen het grote Gedenkmozaïek). Het RKD in Den Haag heeft twee krantenartikeltjes over Molkenboer, werkend aan het mozaïek. .

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).