Toen ik dit voorjaar aan een groep derdejaars studenten Grafische Ontwerpen van De Hogeschool van de Kunsten voorstelde een lezing door Wim Crouwel bij te wonen was ik verrast door het enthousiasme. Crouwel, de nestor van de Nederlandse vormgeving, in levende lijve nog te kunnen zien spreken bleek bij de studenten in eerste instantie factor van belang te zijn. Maar die eenzijdige bewondering sloeg tijdens de lezing al snel om in intense aandacht voor het heldere modernistische werk en de precieze toelichting over de wording daarvan. Crouwel heeft zijn tijd meer dan gepakt en doorgrond en weet dat, inmiddels 82 jaar, nog met zoveel passie over te brengen. De tentoonstelling ´Wim Crouwel – een grafische ontdekkingsreis’  is een must voor liefhebbers en nog tot 10 oktober in het Stedelijk Museum te bewonderen. Het is niet alleen een hommage aan Crouwels loopbaan, ook zijn nalatenschap en invloed op de grafische vormgeving van dit moment is te zien. Deze tentoonstelling belicht nauwelijks het pionierende ondernemerschap in creativiteit. In een recent gehouden radio-interview vertelde Crouwel over het ontstaan van Total Design dat geen reclamebureau mocht zijn. De oprichting in 1963 kwam voort uit de verbazing en onvrede over het feit dat vrijwel alle grote ontwerpopdrachten in Nederland aan buitenlandse ontwerpbureaus werden uitbesteed. In de biografie van Total Design is de verklaring als volgt geformuleerd: ‘Institutions like to talk to institutions’: het ontbrak aan grote ontwerpbureaus in Nederland. Total Design moest dat gat gaan vullen. Vanuit de samenvoeging van meerdere disciplines moest het bureau complexe, ‘totale’ opdrachten van uiteenlopende opdrachtgevers uit de industrie, overheid, culturele sector, handel en verkeer kunnen aannemen. Voordat Total Design werd opgericht bezochten Wim Crouwel, Friso Kramer, industrieel ontwerper, Benno Wissing, ruimtelijk ontwerper en de broers Paul en Dick Schwarz, organisatie en financiën, het ontwerpbureau van Henry Henrion in Londen om alles te weten te komen over hoe een ontwerpbureau op te zetten. Total Design heeft het Nederlandse ontwerplandschap van de jaren zestig en zeventig bepaald. Met later Ben Bos en Anthon Beeke. Ze maakten de visuele identiteit van bedrijven als Rabobank, Randstad, GTI, SHV, Makro, de Gruijter, ANWB en Schiphol. Een tijdgenoot van Crouwel is de in 2004 overleden grafisch ontwerper en eveneens pionierende ondernemer Pieter Brattinga. Brattinga is bekend om zijn ontferming over de zakelijke belangen en de auteursrechten van Dick Bruna vanaf de jaren ’70 in het rechtenbureau Mercis. Van 1951 tot 1974 was de jonge Brattinga ‘director of design’ bij Steendrukkerij De Jong & Co in Hilversum, waarvoor hij de toonaangevende Kantinetentoonstellingen maakte en waar hij de fameuze Kwadraatbladen uitgaf. Bij deze kwaliteitsdrukker werkte de voorhoede van de Nederlandse ontwerpwereld. Zij kregen alle ruimte om te experimenteren met druktechnieken. Daarmee begaf de drukkerij zich op het snijpunt van grafische vormgeving, beeldende kunst, literatuur, architectuur en muziek. Het is Brattinga’s verdienste geweest dat het bedrijf in de jaren ’50 en ’60 een knooppunt vormde voor de culturele voorhoede. Het werk uit de vorige eeuw van de door ontwerpers beschouwde ‘beste drukkerij van Nederland’ is vanaf 22 oktober te zien op de tentoonstelling ‘Grafisch Geluk – 100 grafische vormgeving’ in Museum Hilversum.