Wie aan Utrecht denkt, ziet al snel de Dom, de Oudegracht en het gebied binnen de singels voor zich. Maar er is een ander deel van de stad dat minstens zo bepalend is voor het beeld van Utrecht: Catharijne. Over Catharijne is nauwelijks iets geschreven. Daar komt nu verandering in. Gerard Aaftink neemt Utrechters mee door Catharijne. Hij doet dat hier via DUIC, maar uitgebreider in het bijzondere boek ‘Catharijne op een kantelpunt’.

Vóór de uitvinding van de wasmachine was het wassen van kleding is één van de zwaarste en vuilste huishoudelijke taken. Daarom besteedde iedereen die het zich kon veroorloven het wassen en bleken van kleding uit. Al in de vroege middeleeuwen wordt de was verzorgd door zogeheten blekers. 

Voor het verzorgen van de was is veel schoon water nodig. Na het wassen moet veel vervuild water worden geloosd dat niet meer als drinkwater kan dienen. Daarom waren blekerijen binnen de singels van Utrecht verboden. Blekerijen vestigen zich daarom stroomafwaarts buiten de stad, bijvoorbeeld in Catharijne.

Economisch belangrijk

In 1654 telt Catharijne 18 blekerijen. De Vleutense Wetering is de belangrijkste, centraal gelegen locatie voor blekerijen. Ook in Pijlsweerd is een blekerij en bij Sint Anna, het huidige Hoogh Boulandt, zijn er twee. Gemiddeld hadden blekerijen toen 4,5 personeelsleden, naast de familieleden van de bleker. De blekerijen bieden werkgelegenheid aan bijna een kwart van de bevolking van Catharijne.

Economisch gesproken is de blekerij een gezonde bedrijfstak maar het heeft weinig aanzien. De kwaliteit van het geleverde werk, of liever gezegd het gebrek daarvan, is een geliefd onderwerp van gesprek tussen klanten. Er valt altijd wel wat te klagen!

Kleding wordt lang gedragen

Wie zijn was uitbesteedt aan een bleker moet een grote voorraad huishoud- en linnengoed hebben. Gedragen en gebruikte kleding wordt in een kist bewaard en eens per kwartaal of per half jaar naar de blekerij gestuurd om gewassen te worden.

Onderkleding wordt intensief gedragen. Het bestaat vaak uit hemden met lange mouwen, lange onderrokken en lange broeken. Onderkleding wordt na het dragen vaak binnenste –buiten gekeerd en nogmaals gedragen. Gedragen onderkleding kan daardoor flink vuil zijn. Bovenkleding wordt minder intensief gedragen. Deze kleding moet niet alleen schoon zijn maar ook de sociale status benadrukken. Het moet daarom goed verzorgd zijn. Bovenkleding is minder vuil, maar moet daarentegen zorgvuldig verzorgd worden. Het wordt daarom vaker gewassen.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Wassen

Het wassen van gedragen kleding verloopt in een aantal stappen. De vuile was wordt eerst gesorteerd en ter identificatie gemerkt, wat een vies en onhygiënisch werk is. Veel blekerijen bepalen de prijs van hun werk aan de hand van het gewicht van de droge was. Daarom wordt de was vooraf gewogen.

Daarna wordt de was geweekt. Vervolgens wordt het in kuipen gewassen door het te stampen met water en zeep. Het stampen is zwaar handwerk. Regelmatig wordt de was gewrongen en wordt het water ververst. Als laatste natte stap wordt de was met schoon water nagespoeld.

De natte was wordt daarna gedroogd. Vaak wordt de was eerst door een wringer gehaald om er het meeste water uit te persen. Wanneer het weer het toestaat, wordt het buiten te drogen gelegd. Bij slecht weer wordt de natte was gedroogd in een drooghuis dat met open vuur warm wordt gestookt. De droge was wordt op verzoek van de klant gestreken, verpakt en tot slotte bij de klant afgeleverd.

Bleken

Bleken gaat verder dan wassen. Witte was wordt gebleekt, dat wil zeggen van een gelige kleur tot wit gemaakt. Het bleken gebeurt na het wassen. De was wordt gekookt in een mengsel van water met as van eikenhout. Na het uitkoken wordt de witte was een paar keer met water uitgespoeld totdat het wit genoeg is. Daarna wordt het door een wringer gehaald en het overtollig water weg geperst.

De nog natte was wordt op het bleekveld te bleken gelegd. Door de zon geactiveerd zuurstof maakt de stof witter. Dat proces heeft enige tijd nodig. De was wordt daarbij natgehouden. Met een houten hoosspaan wordt water over de uitgespreide was gesprenkeld. Sommige blekers voegen een zuur of zure melk aan het hooswater toe om kalkvorming af te breken. Ook dat maakt de was witter.

Tekst gaat door onder de afbeelding

Na het bleken op het veld wordt de was opnieuw gespoeld. Om het laatste geel te verwijderen wordt vaak blauwsel, gemalen kobalt, aan het spoelwater toegevoegd. Ook in de 20e eeuw wordt dit gedaan, bijvoorbeeld met Reckitt’s Blue. Daarna wordt de was gewrongen en hangend aan de lucht gedroogd. Als de witte was droog is, wordt het op verzoek van de klant gestreken en gevouwen, verpakt en bij de klant afgeleverd.

Wassen en bleken zijn zwaar en vies werk. Het wordt meestal gedaan door jonge vrouwen uit de regio die een betere betrekking of eenpartner in Utrecht zoeken. Zij blijven slechts enige jaren in dienst bij een blekerij.

Het einde van een lange traditie

Dit proces van wassen en bleken heeft zeker zo’n 600 jaar, vanaf de middeleeuwen tot circa het jaar 1900, bestaan. In de 19e eeuw komt de stoommachine in zwang. Daarmee is het mogelijk om het vele handwerk van stampen en wringen te mechaniseren. De warmte van de stoommachine wordt gebruikt om de natte was te drogen. Dat gaat sneller en is veiliger dan drogen met open vuren. Bleekvelden worden door de komst van stoommachines overbodig en worden meestal bebouwd. Elisabeth van Huussen is de laatste traditionele bleker. In 1901 verkoopt ze haar blekerij aan het Leidseveer.

Ken jij de verhalen achter Catharijne? Gerard Aaftink brengt een boek uit over het onderbelichte stadsdeel en is – in samenwerking met DUIC – een crowdfunding gestart om de productie van het boek te realiseren. Ben je nieuwsgierig naar de rijke geschiedenis van Catharijne en wil je een nieuw beeld van Utrecht? Steun dan de crowdfunding en reserveer ‘Catharijne op een kantelpunt’.