Drinkwaterbedrijf Vitens sloeg eerder deze maand alarm nadat tijdens een van de testen de enterokokkenbacterie was aangetroffen. Vooral mensen met een verminderde weerstand of een zwakkere gezondheid konden hierdoor ziek worden. Het advies luidde dan ook om het water drie minuten te koken. Hoewel water koken iets is wat de meeste mensen dagelijks doen, leidde het bericht tot onrust: binnen korte tijd waren de waterflessen in de wijde omgeving uitverkocht. Wat zegt deze reactie over hoe wij omgaan met crisissituaties?

Een eitje koken duurt ongeveer zes minuten. De meeste pastasoorten zijn binnen tien minuten ‘al dente’, en na twaalf minuten gaar. Het zijn kleine handelingen waar niemand zijn hand voor omdraait. Maar toen waterbedrijf Vitens het advies gaf om drinkwater drie minuten te koken, omdat het besmet was met de enterokokkenbacterie, snelden Utrechters massaal naar de supermarkten om flessen water in te slaan.

Op zaterdag 1 november om 06.15 uur stuurt Vitens de mail met het kookadvies naar haar klanten. Bij een paar supermarkten die om acht uur open gaan, is voor negenen geen fles meer te krijgen.

“Een aantal jaar geleden zou ik hiervan opgekeken hebben, maar sinds het massaal inslaan van wc-papier tijdens de coronacrisis verbaast het mij niet”, zegt Kees Boersma, hoogleraar Crisismanagement en Maatschappelijke Veerkracht aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. “Bij water is dat nog meer een eerste levensbehoefte dan wc-papier. Het treft een vitale sector, dan is het gelijk heftig.”

Tekst loopt door onder de foto’s

“Communicatie is altijd heel lastig in zo’n situatie”, zegt Boersma. “Aan de ene kant moet je aangeven waar het risico zit en wat er wordt gedaan om het weg te nemen. De andere kant is het meegeven van een handelingsperspectief, laten weten wat mensen kunnen doen. Door aan te geven dat je gewoon kan douchen, en je water drie minuten moet koken voor je het drinkt, hebben ze dat op zich goed gedaan.” 

Maar als het advies simpel is, waarom snelt men dan toch naar de supermarkt? Boersma noemt twee oorzaken. “Het is deels een kwestie van gemak. Als je een pan water hebt, waar laat je het dan? Giet je het over in flessen? Dat voelt allemaal onhandig. Omdat we er zo aan gewend zijn om even langs de supermarkt te gaan, grijpen we daarop terug.”

De tweede oorzaak is dat een bacterie die voor veel mensen onbekend is, toch voelt als een risico. “Als reflex neemt men het zekere voor het onzekere en gaan ze flessen aanschaffen. Dan blijkt dat ze niet de enige zijn, en ontstaat er een run.”

Tekst loopt door onder de foto

Beeldend

Het hamsteren van wc-papier ontstond op een vergelijkbare manier. “In de communicatie tijdens corona had veel verbeterd kunnen worden, maar er waren ook goede voorbeelden. Een van de beste was het filmpje van een man die op een heftruck door een warenhuis vol wc-papier reed. Door het heel beeldend te maken, blijft de boodschap goed hangen.” 

Op die manier laat je volgens Boersma letterlijk zien wat de alternatieven zijn. Het helpt om angst weg te nemen. Een filmpje waarin iemand kraanwater kookt en opdrinkt, had volgens Boersma een goed idee kunnen zijn.

‘Het is natuurlijk een aandachtstrekker’

Tien maanden geleden heeft Vitens wel een filmpje gemaakt waarin het kookadvies wordt uitgelegd aan de hand van heldere vormgeving. Ondanks dat dit op X gedeeld is, heeft het slechts honderd views op YouTube. Op Instagram is het sinds de afkondiging van het kookadvies niet opnieuw gedeeld. 

Het kookadvies en de run op flessen kregen vanaf zaterdagochtend wel direct veel aandacht in landelijke en regionale media. Overal verschenen artikelen die het advies deelden; het  NOS-achtuurjournaal opende er zelfs mee. In de dagen erna verschenen veel artikelen in de media over de ontwikkelingen en de reacties vanuit de stad.

“De media zijn de media. Het is natuurlijk een aandachtstrekker”, zegt Boersma. “Je maakt er met veel artikelen een heel punt van. Daar zit niet per se een plan achter, maar de kwetsbaarheid in de samenleving staat zo wel hoog op de agenda.”

Wat Boersma betreft moeten we de situatie nu verbinden aan de grotere verhalen. “Als je van hype naar hype loopt, kun je je afvragen of we structureel iets leren van zulke situaties. Het is bijvoorbeeld goed om na te gaan hoe onze voorzieningen in elkaar zitten. Dan maak je van de crisis een leermoment. Als we de basis op orde hebben, als burger en overheid, kunnen we een hoop oppakken.”

Noodpakketten

Een klein jaar geleden deed NAVO-chef Mark Rutte de oproep een noodpakket in huis te halen. Dat we een jaar later gaan hamsteren, is volgens Boersma ook wel een beetje paradoxaal. “Op de oproep voor noodpakketten werd een beetje lacherig gereageerd. Pas nu er iets gebeurt, gaat men er iets aan doen”, zegt Boersma. “Er komt een inzicht dat we afhankelijk zijn van de nutsvoorzieningen en ons beter hadden kunnen voorbereiden.”

‘Leg ook noodpakketten aan op lokaal niveau, bijvoorbeeld in buurthuizen’

Ook Boersma onderstreept het belang van een noodpakket in huis hebben. “Als je er bezorgd over bent, zorg dan dat je een voorraadje in huis hebt. Met hamsteren schieten we als maatschappij niet veel op. Je haalt de buffervoorraden weg.”

Sinds Rutte zijn oproep deed, zijn er allerlei noodpakketten op de markt gekomen met gedroogd voedsel en waterfilters. “Dat is niet per se nodig. Zorg gewoon dat je wat flessen water hebt. Dat hoeft geen grote investering te zijn, maar je bent niet meer afhankelijk in dit soort situaties.”

‘We kunnen veel aan’

De besmetting in Utrecht was volgens de hoogleraar vooral lastig, maar kan wel als een goed voorbeeld dienen voor in de toekomst. “Een situatie hoeft niet heel heftig te zijn om erachter te komen dat we afhankelijk zijn. De leveringszekerheid van water is in Nederland heel hoog, maar staat ook onder druk door droge zomers of overvloedige regenval.”

“De druk op onze sociale voorzieningen neemt toe. Het is goed om te doen aan ons risicobewustzijn, zeker ook in de vergrijzende samenleving.” Het is iets om in de toekomst gezamenlijk over na te denken. “Leg ook noodpakketten aan op lokaal niveau, bijvoorbeeld in buurthuizen. Daar zijn ook mensen die de taal van de buurt spreken en informatie door kunnen geven.”  

Terugkijkend op hoe de besmetting van het drinkwater in Utrecht is aangepakt, ziet Boersma dat we het als regio goed hebben opgevangen. “Het is in feite goed gegaan, er lijken geen slachtoffers te vallen. We kunnen veel aan.”